Her gün gazete alınan evlerden iPad’lere gelen son dakika bildirimlerine… Haber okuma alışkanlığımız şekil değiştirdi ve hatta belki yok oldu. Gazetecilerin, haber yazımında kullandığı teknikler de bu dönüşümden muaf değil.
Haber yazımında kullanılan en eski ve en temel tekniklerden biri olan ters piramit tekniği güncelliğini korusa da iletişimin hızlı ve pratik olduğu günümüzde haberlerimizi farklı dramatik yapılarla anlatabileceğimiz yeni yöntemler de deniyoruz.
Bir hikâyenin/haberin ne anlattığı kadar o hikâyeyi nasıl anlattığımız da önemli. Hikâye anlatıcılığı ve gazetecilik ilişkisi üzerine konuştuğumuz Ilgaz Fakıoğlu, Türkiye medyasında hikâye anlatıcılığına dair eksik yönleri “Freytag Piramidini, dramatik kurguyu uygulayabilen ve sürdürülebilir kılan bir yapı yok” diyerek anlatmıştı.
Hikâye anlatıcılığı ve muhabirlerin gözlemlerinin aktarımının haber için ne kadar önemli olduğunu Sivil Toplum Örgütleri için Hak Temelli Gazetecilik Kılavuzu kitabındaki bölümünde, Gökçer Tahincioğlu şöyle anlatıyor:
“(…) Mesleğin en önemli unsuru muhabirdir. Muhabirlik de tanıklıktır. Orada bulunmak ve bilgilerle birlikte gördüklerini aktarmak. (…) Hikâye anlatıcılığı ile haber yazmanın en önemli avantajlarından biri, muhabirin kişisel tüm gözlemlerini de haber metnine koyabilme özgürlüğünü kendisinde bulabilmesidir.”
Hikâye anlatıcılığı yöntemi ile haber yazımının geliştirilmesi ve gazetecilerin de bu konuda cesaretlendirilmesi gerektiğini vurgulayan Tahincioğlu ve daha önce bu konuda görüştüğüm Ilgaz Fakıoğlu’nun uyarılarından hareketle, haber yazarken en çok uygulanan tekniklerden biri olan ters piramit ve hikâye anlatıcılığı için gazetecilere fayda sağlayabilecek Freytag Piramidini mercek altına alacağım.
En eski ve yaygın teknik: Ters piramit
Ters piramit tekniğinde, en önemli ve öncelikli bilgiler yazının başında açıklanır ve amaç okuru doğrudan bilgilendirmektir. Haberin olmazsa olmazları, yani 5N 1K, haberin giriş bölümünde verilir. Bu teknikte “mümkün olan en az kelimeyle, mümkün olan en az olayın” anlatılması beklenir (Tahincioğlu, s:22).
Ters piramit tekniğinin kökleri de epey bir eskiye uzanıyor: Aslında 19. yüzyıldan önce hikâye anlatıcılarının, gazetecilerin anlatmak istedikleri her şeyi uzun uzun anlatıp bizi hikâyenin sonuna kadar “ellerinde” tuttuklarını biliyoruz. Ancak 1845’te Samuel Morse adlı bir ressam tarafından icat edilen telgrafın dünya çapında benimsenmesiyle her şey değişiyor. Sanatta, bilimde ve edebiyatta gerçekçiliği kucaklayan yeni teknolojinin ve değişen entelektüel ortamın bir ürünü olan, ters piramit adı verilen yeni ve kökten farklı bir hikâye biçimi ortaya çıkmaya başlıyor. Tabii bilgi ve haber aktarımında hızın her zaman önemli olduğu gazetecilikte de durum böyle…
Günümüzde haber üretme ve yazma konusunda, hız gibi önemli başka parametreler de devreye girdiği için gazeteciler, farklı haber teknikleri kullanma ve haberlerimizle okur arasında bağ kurma ve gerektiğinde harekete geçirmek için yeni tekniklere yönelmeyi de ihmal etmiyor. Kimi zaman klasikten şaşmayıp ters piramitle haberlerimizi aktarırken bazı durumlarda kişisel gözlemlerimizi ve edebi yeteneklerimizi devreye sokmaya yardımcı tekniklerden biri ise Freytag Piramidi.
Freytag Piramidi nedir?
19. yüzyıl oyun yazarı Gustav Freytag tarafından tasarlanan Freytag Piramidi, yaygın ve uzun zamandır kullanılan bir dramatik yapı olarak biliniyor. Bu dramatik yapı, başarılı hikâye anlatımını bazı temel adımlarla şekillendiriyor.
Freytag, bu yapının konseptini Aristoteles’in her hikâyenin sahip olması gereken başlangıcı, ortası ve bir sonu olması gerektiğini belirten üç aşamalı yapısına, yükselen ve düşen aksiyonlu iki aşamayı ekleyerek yaratıyor.
Freytag, hikâyenin okuru heyecanlandırması ve bir şekilde bağ kurmasını hedefleyen bir anlatı sistemi önerir. Bu piramidin temeli, okuru kışkırtan bir olayın gerçekleşmesi, aksiyonun giderek artması, karakterlerin başına gelen aksilik ve karmaşıklıklara, sonrasında ise olayların bir şekilde yatışmasına ve nihai çözüme ulaşmasında dayanır. “Dramanın en temel niteliği çatışma ve gerilimdir; bu ana karakterler tarafından ya da dış etkiler aracılığıyla ne kadar çabuk harekete geçirilirse, o kadar iyi olur.” (Freytag, 2012: 109)
Freytag Piramidinin aşamalarını kısaca şöyle özetleyebiliriz:
Açıklama: Bu ilk aşamada söz konusu olay hakkında bilgi vermemiz ve geri planda neler olduğunu anlatarak giriş yapmamız beklenir. Isınma evresi gibi düşünülebilir.
Yükselen aksiyon: “Rising action” aşamasını, yükselen aksiyon diye çevirebiliriz. Bu aşamayı hikâye kurgusunda işlerin kötüye gittiğini, bu yazının yazılmasına neden olan esas meseleye az sonra ulaşacağımız bölüm olarak düşünebiliriz. Burada birtakım soru işaretleri, bir sonraki aşamada karşımıza çıkmak üzere vurgulanır.
Climax: Hikâyenin doruk noktasındayız. Aslında bu aşamaya kadar söylediğimiz her söz, hikâyenin bu aşamasına gelmek için söylendi diyebiliriz. Mutlaka büyük bir gerilim yaşanır, olayların seyri iyi veya kötü olacak şekilde değişir. Hikâyenin en önemli kısmı olarak kabul edilse de bu aşamanın öncesi ve sonrasının da en az bu nokta kadar önemli olduğunu unutmamak gerekiyor.
Düşüş eylemi: Havaya atılan her cismin düşmesini bekleriz. Doruk noktasına ulaşan olaylar da benzer şekilde “düşmeye” başlar. Bu noktadan sonra, doruk noktasından sonra yaşanılanların peşine düşülür, olayların bitimini anlatmak için yeni bir aşama hazırlar.
Çözüm/sonuç: Kimi durumlarda yazdığımız haberi nasıl ve nerede bitirebileceğimiz konusunda kararsızlık yaşayabiliriz. Piramidin bu aşaması, hikâyenin kısa ve net bir şekilde sonlandığı bölüm olarak özetlenebilir. Hikâyeye dair soru işaretleri giderilir.
Freytag Piramidini gazeteciliğe uyarlamak için neler yapılabilir?
Freytag Piramidinin dramatik yapısına uygun şekilde yazılan hikâye ve haberlerde okurun duygularını harekete geçirme amacı öne çıkıyor. Okurun haberle arasında kurduğu bağın gün geçtikçe zayıfladığı günümüzde, gazetecilerin hikâyelerini daha okunabilir, ilgi çekici ve bunların bir sonucu olarak çözüm getirmesi, düşündürmesi için bu teknikten yararlanılabilir. Fakıoğlu, kendi blogunda kaleme aldığı yazısında Freytag Piramidinin dramatik yapısını gazeteciliğe uyarlamanın mümkün olduğunu belirterek “piramidi yaratıcı gazetecilikte kullanmak için bu evreleri, farklı modellerle birleştirmemiz ve ortaya bir içerik kurgusu oluşturmamız gerekecek” diyor.
Haber yazarken, kişisel tekniğinizi yaratmak ya da farklı teknikleri harmanlamak, tüm bunları deneme-yanılma yöntemiyle bulmak elbette mümkün. Ayrıca her haber yazımında bu piramidin her aşamasına uymak mümkün olmayabilir. Ancak yine de bu teknikten ilham alarak dramatik yapılar kurmak, özellikle yavaş gazetecilik ve çözüm gazeteciliği çalışmalarında işe yarayabilir.
Bazı önerilerimiz ise şöyle:
- Öncelikle hangi durumlarda Freytag Piramidini ve hangi aşamalarını kullanabileceğimizi netleştirmeliyiz. Okurda empati yaratmayı amaçladığımız insan hikâyelerine odaklanan haberler bu piramidi uygulamak için ideal. Anlattığımız veya odağa aldığımız kişinin yaşadıkları bu adımlara uygun şekilde okurla bağ kuracak bir kurguyla yazılabilir.
- Herhangi bir haber hikâyesi yazmak ve yapılandırmak için temel kurallara uymaya devam etmeliyiz. Hangi yapı ve tekniği kullanırsak kullanalım, 5N 1K sorularına cevap verecek bilgilere yer vermek zorundayız.
- Freytag Piramidinin “açıklama” kısmı, haber yazımı için doğru başlangıç olabilir. Olayları ve odağınıza alacağınız kişileri okura tanıtıp arka planını anlatarak başlangıç yapabilirsiniz. İlk cümle ya da empati yaratabileceğiniz merak uyandırıcı bir giriş haberin devamı için okuru kazanmanızı sağlayacaktır.
- Bir haberi neden yaptığınız, haberde insanların hikâyelerine neden yer verdiğinizi bilerek haberin başına oturmak en doğrusu. “Bu hikâyeyi neden haberleştiriyorum?”, “Bu haberde insanların bağ kurabileceği olayları nasıl aktarabilirim?” gibi sorular planınızı oluşturma konusunda yardımcı olabilir. Ayrıca anlatacağınız olay ve haberde yer vereceğiniz tüm ögelerin birbiriyle uyumlu olup olmadığına da dikkat edilmesi gerekiyor.
- Geleneksel ters piramit tekniğinin aksine özelden genele doğru bir anlatım tekniği geliştirmeye çalışabilirsiniz. “Geçen yıl Manavgat’ta gerçekleşen orman yangınları pek çok kişinin hayatını olumsuz etkiledi” gibi genel ve “klişe” bir ifade yerine, “25 yıldır çiftçilik yaparak geçinen Ayşe Yılmaz, Manavgat’ta geçen yıl yaşanan yangınlarda evini ve tarlasını kaybeden üç bin kişiden biri” şeklinde hem sayısal ifadeler verip hem de bağ kurmaya daha müsait bir cümleyle giriş yapabilirsiniz.
- Açıklama ve tanıtma kısmından sonra, sizi bu hikâyeyi haberleştirme nedeninize götürecek nedenlere yer verebilirsiniz. Ekonomik krizin, 2022 yılında üniversite öğrencilerinin yaşam koşullarına etkileri hakkında bir haber yazdığınızı var sayalım. Hikâyenize başlayıp, özelden genele kahramanızı tanıttıktan sonra yıl başından beri yaşanan önemli ekonomik gelişmelere, varsa öğrencileri ilgilendiren spesifik olaylara atıfta bulunarak “bardağınızı doldurmaya” çalışın. Zira bir sonraki aşama, hikâyenin doruk noktası olacak.
- Bir önceki maddede yer verdiğimiz örnekle açıklamaya devam edersek, piramidin bu bölümünde kahramanınızı ya da geneli etkileyen olayın kırılma noktasına yer vermeniz beklenir. Öğrencilerin eğitim hayatlarını yarıda bırakması, taşınmaları ya da hak arayışları için eyleme gitmeleri gibi örneklerle açıklayabiliriz bu evreyi. Bu aşamada yine öznelerin demeçlerine yer vermek ve geçmiş olaylara referanslarla hikâyenin arka planını doldurmaya hâlâ devam edebilirsiniz.
- Freytag Piramidinin her aşaması haberinizde yer almak zorunda değil. Ancak gazeteciliğin geleceğini konuştuğumuz, sorumluluklarını ve kamu yararı gütme amacında hemfikir olduğumuz bu günlerde, gazetecilere düşen en önemli sorumluluklardan biri de çözüm üretmek. Bu çözüm üretme ve önerme, göz korkutucu ya da çok fazla sorumluluk yüklemek anlamına gelmemeli. Araştırdığınız olaya, benzer vakalarda neler yapılmış; neler yapılabilir; sizin ele aldığını olaya bu çözümler nasıl uyarlanabilir gibi basit ancak etkili adımlar çözüm gazeteciliğinin temelini oluşturuyor. Hatta sözlerini aktardığınız veya görüş aldığınız kişinin demeçleri bile söz konusu sorunu çözmek ve topluma çözüm alternatifleri sunmak için yeterli olabilir. Bir gazeteci olarak ele aldığımız olayları takip etmenin ve mümkün olan her durumda öneriler sunmanın öncelikli sorumluluğumuz olduğunu unutmamakta fayda var.
