Dijital yayın faaliyetlerinde metnin ayrılmaz bir parçası olan görsel, haber söz konusu olduğunda kurucu unsurlardan biri hâline gelebiliyor. Fakat Türkiye’nin hareketli gündeminde gazeteciler hız, yoğun iş yükü, ajans üyeliğinin bulunmaması ya da telif haklarına yeterli özeni göstermeme gibi nedenlerle telif hakkı ihlali yapabiliyor.
Bir görsel telif hakkı korumasından nasıl yararlanır, telif hakkı ihlali söz konusu olduğunda hangi yasalara başvurulur ve telif hakkı ihlali yapmadan habercilik yapmanın yolları nelerdir Avukat Bülent Önder, Gazete Duvar Yazı İşleri Müdürü Barış Avşar, Evrensel Gazetesi İnternet Editörü Mehmet Özer, Euronews Türkçe Editörü Hüseyin Koyuncu ve Türkiye Foto Muhabirleri Derneği Başkanı Rıza Özel NewsLabTurkey için değerlendirdi.
Telif hakkı koruması nedir?
Telif hakları uzmanı Avukat Bülent Önder, 5846 Sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu’na (FSEK) göre, bir görselin telif hakkı korumasından yararlanması için kanunda yapılan eser tanımına uyması gerektiğiyle söze başlıyor.
“Madde 1/B Eser: Sahibinin hususiyetini taşıyan ilim ve edebiyat, musiki, güzel sanatlar veya sinema eserleri olarak sayılan her nevi fikir ve sanat mahsullerini ifade eder.”
Kanuna göre bir görselin eser niteliğinde olabilmesi için yaratıcı faaliyet gerektirmesinin zaruri olduğunu kaydeden Önder, “Eserin, kanundaki güzel sanat eserleri kategorisine girmesi, bunun içinse estetik niteliğe sahip olması gerekli. Estetik niteliği olmamakla birlikte, özgün olan teknik ve ilmi nitelikteki fotoğraflar ise kanun uyarınca ilim ve edebiyat eseri olarak korunur,” diyor.
Habercilik söz konusu olduğunda her fotoğrafın FSEK’ye göre telif korumasından yararlanmadığını belirten Önder, “Fotoğrafı gazetecinin, foto muhabirin çekmiş olması ya da ajansta yayınlanmış olması telif korunmasından yararlanması için yeterli değil. Aynı yerde, aynı zamanda, benzer ekipmanlarla bulunan herkesin çekebileceği, çaba gerektirmeyen bir fotoğrafa FSEK kapsamında eser diyemeyiz. Ancak habercilik kapsamında üretilen fotoğrafların özgün olması, yaratıcılık unsuru taşıması hâlinde eser olarak kabul edilir ve telif korumasından yararlanabilir,” diyor.
“Madde 37 – Haber mahiyetinde olmak ve bilgilendirme kapsamını aşmamak kaydıyla, günlük hadiselere bağlı olarak fikir ve sanat eserlerinden bazı parçaların işaret, ses ve/veya görüntü nakline yarayan vasıtalara alınması mümkündür. Bu şekilde alınmış parçaların çoğaltılması, yayılması, temsil edilmesi veya radyo ve televizyon gibi araçlarla yayınlanması serbesttir. Bu serbestlik, hak sahibinin hukuki menfaatlerine zarar verecek şekilde veya eserden normal yararlanmaya aykırı biçimde kullanılamaz.”
Telif hakkında haber istisnası
Habercilik faaliyetleri söz konusu olduğunda telif hakkı korumasının istisnaları olduğunu söyleyen Önder, “Telif hakkı koruması, eser üzerinde mali ve manevi hakka sahip olmak demek. Haber istisnası, bu hakları ihlal etmeden ve önceden haber vermeksizin telif korumasındaki bir eserin kullanılmasına izin veriyor. Gazeteciler, haber niteliğinde, bilgilendirme kapsamını aşmayan, haber eser arasında doğrudan ve dolaylı güncel bir bağlantıyla ve eser sahibin haklarına zarar vermeyecek şekilde haber istisnasından yararlanabilir. Fakat hem eser sahibinin hakları korunmalı hem kamu yararı güdülerek haber sunulmalı. Aradaki dengeyi sağlamak oldukça önemli,” diyor.
Kanunlarda yurttaş gazeteciliği tanımının olmadığını belirten Önder, “Bu sebeple yurttaş gazeteci olarak tanımlanan kişiler FSEK’ye göre ancak içerik sağlayıcısı olabilir, habercilik istisnasından yararlanamazlar,” diyor.
Kriz anlarında telif hakkı koruması
Önder, patlama ya da saldırı gibi kriz anlarında da habercilik istisnasının geçerli olduğunu söylüyor:
“Kanunda bu konuda açıklık olmamakla birlikte fotoğrafı kaynak göstererek kullanabiliriz. Kaynak göstermek iyi niyetli olduğumuzun göstergesi olabilir. Haberde hız söz konusu olduğu için söz konusu fotoğrafın eser olup olmadığını, dolayısıyla telif korumasına tabi olup olmadığını değerlendirmek için gerekli zaman yoktur,” diyor.
Aynı zamanda Atılım Üniversitesi’nde Medya Hukuku dersleri veren Avukat Bülent Önder, eser niteliğinde olmayan fotoğraflar için Borçlar Kanunu ve Ticaret Kanunu’nda yer alan haksız rekabet hükümlerinin, Medeni Kanun’a göreyse kişilik hakları ihlalinin devreye girdiğini, izinsiz ve kaynaksız kullanılan fotoğraf için bu kanunlarda öngörülen hukuki yollara başvurulabileceğini söylüyor.
Peki, haber merkezleri telif hakkı ihlali yapmamak için hangi önlemleri alıyor?
“Yerel medyadan destek alıyoruz”
Gazete Duvar Yazı İşleri Müdür Barış Avşar, Anadolu Ajansı, ANKA ve Reuters aboneliklerinin olduğunu ve buradaki görselleri kullandıklarını söylüyor. Bunun yanı sıra yurt içi haberlerde yerel medyadan yardım aldıklarını belirten Avşar, “Hem Türkiye hem dünya haberlerinde sosyal medyada güvenilir hesaplardaki telif sorunu olmayan görselleri kullanabiliyoruz” diyerek telif politikalarını aktarıyor.
Aynı fotoğrafın internette defalarca ve farklı kaynaklarda kullanımının bir süre sonra kaynak sorunu yarattığını söyleyen Avşar, “Fotoğrafın ilk kaynağına ulaşmak da yine internet sayesinde mümkün oluyor. Ulaşılamadığı durumlarda farklı görseller tercih etmek en doğru yol,” diyor.
“Telif sahibine ulaşamadığımız fotoğraf ya da videoyu kullanmıyoruz”
Evrensel Gazetesi İnternet Editörü Mehmet Özer, kurum olarak Türkiye’de üç farklı ajans üyeliğine sahip olduklarını söylüyor. Özer, ajanslarda ihtiyaç duydukları görseli bulamadıklarında, Creative Commons lisansları ile lisanslanmış ya da kamu malı (Public Domain) olan pek çok içeriğin yer aldığı Wikimedia ve Flickr’ın yanı sıra telifsiz görsellerin olduğu Pixabay, Pxhere, Rawpixel ve Freepik gibi sitelerden yararlandıklarını söylüyor.
Tüm bunlara ek olarak kendilerinin stok fotoğrafı çektiklerini ve grafik hazırladıklarını belirten Özer, “Sosyal medyada paylaşılan fotoğraf ve videoları kullanmamız gerektiğinde, sahibini tespit edip kullanma izni talep ediyoruz. Telif sahibine ulaşamadığımız fotoğraf ya da videoyu kullanmıyoruz,” diyerek telif hakkı konusundaki politikalarını aktarıyor.
Türkiye’de görsellerde telif ve atıf konusunda özen gösteren gazeteci ve yayın sayısının oldukça az olduğunu belirten Özer, “Kullanılan görseli doğru bir şekilde kaynaklandırmak ve lisans bilgilerinin teyit edilmesiyse çoğunlukla angarya olarak görülüyor. Öte yandan hemen herkes kendi içeriklerinin atıfsız kullanılması durumunda tepki gösteriyor. Bu iki durum birbiriyle çelişkili,” diyor.
“Telif belirtme oranımız yüzde yüze yakın”
Evrensel Gazetesi, izledikleri telif hakkı politikasıyla 3 yıldır herhangi bir yaptırımla karşılaşmamış. Bu politikanın ilk zamanlarda editörleri oldukça zorladığını söyleyen Özer, “Bir süre sonra, hem internet editörlerimiz hem de basılı gazetedeki editör ve operatörler, kaynağı belirtilmeyen fotoğraf kullanmama konusunda alışkanlık kazandılar. Mevcut durumda, basılı gazete ve internet sitemizin yanı sıra sosyal medyada paylaştığımız fotoğraf ve videolarda telif belirtme oranımızın yüzde yüze yakın olduğunu söyleyebiliriz” diye konuşuyor.
“Telif hakkı olan fotoğrafların kullanılması kesinlikle yasak”
Euronews Editörü Hüseyin Koyuncu, kurumunun ikisi uluslararası olmak üzere üç ajans üyeliği olduğunu söylüyor. Üye oldukları ajansların fotoğraflarını kullanırken fotoğraf içeriğini tanımlayıcı ve bilgilendirici kısa bir metin yazdıklarını belirten Koyuncu, “Belirtilmişse fotoğrafı çeken kişinin adını da ekliyoruz,” diyor.
“Fotoğrafın sahibine ulaşarak yazılı izin istiyoruz”
Kurumda telif hakkı olan fotoğrafların kullanılmasının kesinlikle yasak olduğunu, kurum içinde aldıkları eğitimlerde bunun sık sık hatırlatıldığını söyleyen Koyuncu, “Hazırladığımız zamansız ve ‘evergreen’ haberler için görsel bulmakta zorlanıyoruz. Bu durumda, uluslararası kuruluşları ya da kamu kurumlarının açık kaynaklardan erişilen içerikleri uygun krediyi vererek kullanabiliyoruz. Örneğin NASA’nın sitesinden aldığımız fotoğrafları kullanabiliyoruz ama her zaman telif hakkını kontrol ediyoruz,” diyerek Euronews’in telif politikalarını aktarıyor.
Telifsiz görsel bulmak için Flickr, Pixabay ve Pexels gibi fotoğraf paylaşım ve barındırma hizmeti sunan siteleri kullandıklarını söyleyen Koyuncu, “Bu tür kullanımlarda her zaman kullanım izninin olmasına dikkat ediyoruz. Kaynak yazarak link veriyoruz. Bazen de fotoğrafın sahibine ulaşarak kendisinden yazılı izin istiyoruz. Ben ne zaman izin istesem hep olumlu cevap aldım” diyor.
Koyuncu, Türkiye’de yayın yapan veya Türkçe yayın yapan sitelerde telif hakkına dikkat edenlerin sayısının yok denecek kadar az olduğunu düşünüyor:
“Euronews Türkçe’nin hemen hemen bütün haberleri virgülüne kadar çalınıyor. Genelde bizim fotoğraflarımızı da izinsiz kullanıyorlar. Yaptığım bir maske haberinde, kendi fotoğrafımı çekip yayınlamıştım. Haberle birlikte benim fotoğrafım pek çok sitede yayınlandı,” diyor.
Yaşanan telif hakkı ihlallerinin mesleğe başladığında kendisini çok şaşırttığını söyleyen Koyuncu, şöyle devam ediyor:
“Fransa’da Liberation’un Le Monde’dan haber çaldığını düşünemiyorum bile. Fransız medya sitelerinde her zaman kaynak belirtilir ve açıklayıcı bir metin olur. Umarım bir gün Türkiye’de de bu uygulama yaygınlaşır. Ama ciddi cezalar gelmeden bu mümkün olmayacak gibi.”
“Telif hakkı ihlaline uğrayan meslektaşlarımıza ücretsiz hukuki destek sağlıyoruz”
Türkiye Foto Muhabirleri Derneği Başkanı Rıza Özel, izinsiz kullanım tespit ettiklerinde öncelikle fotoğraf sahibine ulaştıklarını ve durumu aktardıklarını söylüyor: “Sonuçta kendi izniyle de yayınlanmış olabilir. Ancak izinsiz kullanımla ilgili bir durum varsa dernek olarak meslektaşımızı veya üyemizi bu konuda derneğimizin telif hakları üzerine çalışan avukatına ve arabulucusuna yönlendiriyoruz. Dernek olarak ücretsiz hukuki destek sağlıyoruz.”
Telif hakkı ihlaline uğrayan muhabirin dernek üyesi olmaksızın yanlarında olduklarını aktaran Özel, “Türkiye Foto Muhabirleri Derneği sadece üyelerinin derneği değil bir gazetecilik ve meslek örgütü” diyor.
Dernek olarak gazetecilerin telif konusunda refleks geliştirmesi için eğitim çalışmaları, sunum ve söyleşiler yaptıklarını aktaran Özel, “Neredeyse her yıl en az bir kez bu konu üzerine meslektaşlarımızı bilgilendiren toplantı yapıyoruz. Bunun yanı sıra gazetecilerin haklarının korunması adına basın meslek örgütlerinin oluşturduğu platformumuz var. Bu örgütlerle birlikte hem iktidar hem de muhalefet partilerine öneri ve taleplerimizi iletiyoruz, iletmeye çabalıyoruz,” diyor.
Kendisi de foto muhabir olan Rıza Özel, “Elde yasalar var aslında. Yeter ki uygulansın. Bir kitabın kapağında izinsiz kullanılan fotoğraf için mahkemenin verdiği karar benim telif almaya hakkım olmadığı yönünde. Üzülerek fotoğrafla ilgisi olmayan bilir kişi raporlarıyla olmadık uygulamalarla mücadele ediyoruz. Bırakın telifle ilgili hak kazanmayı, bir de mahkeme masrafları çıkıyor karşımıza,” diyerek yaşadığı telif hakkı ihlaline dikkat çekiyor.
Merhaba, abone olduğumuz ücretli stok sitelerinden aldığımız görselleri kullandığımızda bir telif sorunu doğar mı?
Merhabalar, satın aldığınız görseli kullanmanın bir sıkıncası elbette yok; yine de birçok site ödeme yapsanız bile belirli resim altı yazılarında kaynağı kullanmayı ve eser sahibine referans vermeyi zorunlu kılıyor. Bu detaya dikkat etmeniz gerekebilir.
Merhaba ben özel bir firmada sosyal medyaya görsel hazırlıyorum. Daha önceki ajansın benzeri şekilde devam edilmem istendi, ben de tüm görselleri arka plana kadar kendim yaparak benzeri bi ürün oluşturuyorum. Yazı renk ve ürünler farklı sadece temada benzerlikler var. Telif atma ihtimalleri var mı acaba nasıl bir yol izlemeliyim?
Haber videosunda mecburen başka kanallardan video ve görseller alıyoruz. Bu videoları nasıl hazırlamalıyız ki para kazanabilelim?
Merhaba, kısa filmimde bir kanalın haberinden bir kısmın sadece sesini kullanmak istiyorum. Yani filmde kanalın ve haberin kendisi görünmeyecek sadece sesi duyulacak. İzin alabilmek için kanala ulaşamıyorum. Bunun bir telif sorunu olur mu?