Geleneksel medyanın dijitalleşmesiyle birlikte haberin üretimi, içeriği, etiği, üretim ve dağıtım araçları büyük bir dönüşüm geçirdi. Tıklanma ve istatistiksel veriler artık bilgiden, haberden daha önemli hâle geldi. Bu durum haber editörlerinin, “rekabetçi bir ortamın varlığını ve çalıştığı kurumun ticari kaygılarını” düşünerek haber üretmesine neden oldu. Sosyal medya ile birlikte haber kaynaklarının artması ve haberin tüketim alanlarının artması, editörün etik dışı uygulamalara başvurma oranını artırdı. Peki haber editörleri etik dışı uygulamalardan kaçınmak için neler yapmalı? Günümüz internet haberciliğinde bu durumu en aza indirmek için neler yapılmalı? Clickbait (Tık Tuzağı) uygulamalarına başvurmadan haber üretimi ve tüketimi nasıl olmalı? Haber kaynaklarının doğruluğu ve kullanımı için neler bilmeli?
Çarpıtılmış ve yarım bırakılmış haber başlıkları, şiddetin magazinleştirilerek verilmesi, erotizm içeren haber metinleri ve görseller, daha fazla tık almak için izleyiciye sunulan tuzaklar okurun habere, haber editörlerine ve haber sitelerine güvenini sarstı. Günlük yaşamda görselliğin, gösterinin ve tüketimin ön planda olması, haber editörlerinin de alana yönelik içerik üretmesine neden oldu. Kitleye uygun haber üretiminin yapılması ve haber tüketiminin geniş bir alana yayılması nedeniyle, toplumu şekillendiren medyadan, medyayı şekillendiren bir topluma doğru bir ilerleyişin olduğunu söylemek yanlış olmaz. Peki haber editörleri bu durum karşısında hangi uygulamalara yönelmeli? Uzun süredir haber editörlüğü yapmış biri olarak hem deneyimlerimden hem de mesleğin doğru bir şekilde yapılması için gerekli görülen teorik uygulamalardan yararlanarak internet haberciliğinin detaylarını aktarmaya çalışacağım.
Haber editörü neleri bilmeli?
Bu sorunun yanıtının her gün yeniden güncellendiği aşikâr. Bu yüzden de daha basit bir başlangıç noktasına değineceğim, haber üretimindeki kurallara. Bir haberin birçok şekilde haber sitelerinde verildiğini görüyoruz. Bazıları olayı ön plana çıkarırken bazıları ise olayı gizleyerek yarım vermekte, başlıkları magazinleştirmekte. Bunların yanı sıra sıcak ya da sıradan bir haber olsun, bazı haberler de SEO’ya göre verilmekte (SEO’yla ilgili detaylı bilgiye buradan ulaşabilirsiniz). Kısaca üniversitelerde bize aktarılan “dile hâkim, kültürlü, araştırmacı” olma tavsiyelerine günümüzde birçok yeni özellik eklendi. Haberi üretmek için birçok şeyi bir anda düşünmeniz gerekiyor. Günümüzde artık, haber editöründen sadece metin yazması değil, fotoğraf ve video düzenlemesi, sıkı bir sosyal medya takipçisi olması hatta kodlama bilmesi bekleniyor.
Elbette sadece bunlar da yeterli değil. Haber editörünün yeni dijital araçları ve yeni medya okuryazarlığının güncel biçimlerini takip etmesi, arama motorlarına uygun haber yazımını bilmesi, siber güvenlik uygulamalarına hâkim olması, veri gazeteciliğindeki güncel gelişmeleri ve yeni gelir modellerini takip etmesi gerekiyor. Bu konularda editörlere donanım kazandıracak içerikleri NewsLabTurkey‘de bulmak mümkün.
Haber kaynakları ve doğrulama
Büyük medya kuruluşları dışında pek çok internet sitesinin muhabir kadrosunun olmaması, haber sitelerinin kaynak olarak haber ajanslarıyla ortak çalışmasına ve editörün kaynak olarak sosyal medyaya yönelmesine neden oldu. Haber editörü gün içinde AA, DHA, Reuters, AFP, AP ya da BBC gibi haber ajanslarını takip ederken, siyasetten ekonomiye, spordan magazine birçok haberin yer aldığı sosyal medyayı kaynak olarak kullanmaya başladı. Birçok “son dakika” haberinin daha çok sosyal medya üzerinden üretildiği ve yayınlandığı düşünülürse, editörün hızlı hareket etmesi gerektiğinden teyitsiz ya da telifli içerikleri kullanması normalleşti. Reuters’in 2017 yılında yaptığı bir araştırmada, 2017 yılında 26 ülke içinde Türkiye, Yunanistan’dan sonra haber kaynağı olarak sosyal medyayı kullanan ikinci ülke konumunda. Peki haber editörünün önceliği hız olmak zorunda mı? Şüphesiz, doğru haber aktarımı hızlılıktan daha önemlidir. Sahte haberlerin ve tık tuzağı uygulamalarının artık kullanıcı tarafından bilinirliğinin artmış olması nedeniyle, editör güven verecek, kullanıcıyı yeniden habere çekecek bir pozisyon almalı. Bu yüzden, meslek etiği çerçevesinde yalan, eksik bir haber vermek yerine haber doğrulanmalı, kaynağı haberde mutlaka aktarılmalı.
Reuters Gazetecilik Araştırmaları Enstitüsü’nün 2016 yılında yayınladığı Avrupa’da Haber Doğrulama Sitelerinin Yükselişi raporuna göre Avrupa’da 20’den fazla ülkede politik haberleri doğrulamak için 34 doğrulama platformu bulunmakta. Doğrulama platformlarıyla ilgili Duke Reporters’ Lab tarafından yürütülen “Küresel Doğrulama Platformları Veri Tabanı (The Database of Global Fact-Checking Sites)” başlıklı araştırmaya göre ise 2017 sonu itibariyle küresel çapta 137 doğrulama kuruluşu var. Doğrulama konusunda son birkaç yılda Türkiye’de haber editörlerinin işini kolaylaştıran ve yol gösterici konuma gelen pek çok doğrulama platformu oluşturuldu. Türkiye’de Doğruluk Payı ve teyit.org doğrulama konusunda haber editörünün yardımına koşan platformların başında gelmekte.
Pratik ve etik arasında
Ana akım medya ve küçük medya kuruluşları habercilik uygulamalarında birbirlerinden ayrışıyor. Hatta ana akım medyanın kendi içinde de farklılıklar olduğunu söyleyebiliriz. Kurum ve kuruluşun daha geniş kapsamlı sermayeye göre işleyişinin olması, medya kuruluşunun yayın politikasını belirleyen en önemli unsurların başında geliyor. Sermayenin yer aldığı sektörler, haber editörleri üzerinde de bir baskı oluşturuyor. Pratikte yukarıda saydığımız birçok güncel uygulamaları takip etsek de, medya kuruluşu içerisinde bir yerde haber editörü için ketlenme durumu doğuyor. Elbette bu “etik dışı uygulamaların” olmasının tek ve en önemli nedeni değil.
Peki bu ve buna benzer durumlarda haber editörleri nasıl bir konum almalı? Haberin ticari bilgiye dönüşmesi ve ticari kaygılar bilgi ile iletildiği yol arasındaki sınırı bulanıklaştırdı. “Hızın egemen olduğu ve yayın yapma baskısının çok yüksek olduğu internet ortamında geleneksel doğru ve eksiksiz haber ilkeleri bozulmadan kalabilir mi?” diye soran Hubb Evers, “İnternet haberciliği: Yeni etik sorunlar mı?” başlıklı makalesinde sorusunu şöyle yanıtlıyor:
“Bu koşullar rahatlıkla adil, doğru ve ön yargısız çalışma anlayışına zarar verebilir. Okurlar eksiksiz bir haberi mi yoksa basitçe işlenmemiş bir haber malzemesini mi okuduğunu bilemez. Haberlerin bir tuşa tıklanmasıyla dünyaya yollandığı bir araç elimizde olduğunda bütün olgular doğrulanana kadar yayın yapmak için beklemek yetenek gerektirir. Eldeki enformasyonu hemen yayına verme eğilimi çok güçlüdür. Zamana karşı yarışmanın bir sonucu, haber üzerinde etraflıca düşünmek, tekrar gözden geçirmek ya da haberin daha iyi kurulması için uğraşmaya vakit kalmamasıdır.”
Haber kaynağının güvenilirliği, haber doğrulamanın önemi ve internet haberciliğindeki güncel gelişmelerin takibi ve uygulamaya dökülmesi, haber editörü için etik sorunların en aza indirilmesinin yolunu açacaktır. Evers’ın makalesinde belirttiği gibi, internet haberciliği hâlâ sınırları çizilmiş ve açıkça belirlenmiş bir meslek değil. Sürekli güncellenmekte ve uygulamalarına hemen her gün yeni bir şey eklenmekte. Güncel olanı yakalama çabasıyla birlikte internet haberciliğinin standartlarının belirlenmesi ve ilkelere uygun davranmak pratik ile etiği uzlaştırabilir gibi görünüyor.
