“Anketlere Göre Önde”: Medya, Kamuoyu Anketleri ve Seçim Haberciliği Üzerine Bir İnceleme raporunun ilk bölümü, dünyanın değişik yerlerinde yapılan seçimlerin medya kuruluşları tarafından çoğunlukla bir “at yarışı” gibi çerçevelenmesinin tarihsel gelişimi, nedenleri ve sonuçları üzerinde duruyor. Yarış çerçevelemesini besleyen kamuoyu anketleri bu bölümün kaçınılmaz teması. Anket sonuçları ile bezeli seçim yayıncılığının tarihi, çoğumuzun soyadından aşina olduğu ABD’li George Gallup ile 1930’lu yıllardan başlayarak raporun son bölümünde müstakil olarak ele alınacak istatistikçi Nate Silver’a kadar uzanıyor. 1948 ABD başkanlık seçimleri, keza Donald Trump’ın başkanlığı ile neticelenen 2016 seçimi ve yine aynı yıl içinde Birleşik Krallık’ın Avrupa Birliği’nden çıkış referandumuna yönelik anket sonuçları büyük oranda yanlış çıkmıştı. 1948 “fiyaskosu” Gallup’ın örneklem oluştururken kullandığı metodolojiyi yeniden tasarlamasına sebebiyet vermişti. 1948, Trump ve Avrupa Birliği’nden çıkış gibi tahmin fiyaskoları aynı zamanda seçim ve siyaset haberciliğindeki kesinlik-belirsizlik ikilemini de gündeme getiriyor. Medya kuruluşları haklı olarak bu denli isabetsiz çıkan anketleri yayınlamak istemiyor ve anketlerden kesinlik bekliyor. Ancak anketler kesinleştikçe seçimin, dolayısıyla da seçim yayınlarının heyecanı azalıyor. Kesinlik-belirsizlik ikilemini kesinlik lehine çözen en uç çözümü Nate Silver’ın algoritmik tahminleri oluştururken giriş bölümünde de bahsedilen uzman bir anket muhabiri bu ikilemin ortasına oturan bir yöntem. Önerilen anket muhabiri pozisyonuna raporun bu bölümünün sonunda değinilecek.

At yarışı formatının yaygınlaşmasının başlıca nedenleri arasında ise heyecan yaratmanın yanı sıra basın mensuplarının seçimi tarafsız ve nesnel aktarma arzuları yatıyor. Öyle ya, belirli bir aday “anketlere göre” önde gidiyor ise bu bir basın mensubunun o adayı desteklediği suçlamalarına uğramaksızın haberleştirebileceği bir durum. Rosen (2011) sıklıkla taraflı olmakla suçlanan basın mensuplarının anketlere sarılmasının sebebini, toplum nezdinde “masumiyet üretimi” çabası olarak nitelendiriyor. Ancak durmadan anketlere sarılmanın sonuçları çok da masum olmayabilir. Zira varlığı doğrulanmış olan anketin peşine takılarak oy verme etkisi ile medya seçim sonucuna doğrudan etki edebiliyor. At yarışı ve buna çoğunlukla eşlik eden eril dil ise kadın adayların önemsizleşmesi ile sonuçlanıyor. Tuchman (1978) çok atıf yapılan çalışmasında, kadının medyada önemsizleştirilerek “sembolik imha” sürecine maruz bırakıldığını söylemişti. Yeni yapılan çalışmalar, at yarışı çerçevelemesinin de kadın adayları imha ettiğini gösteriyor. Belirtilen bu konuları ele aldıktan sonra raporun ilk bölümü, “Anketlerin kamuoyuna açıklanması yasaklanmalı mı?” ve “Halkın sesi nasıl yansıtılabilir?” soruları etrafında dönen tartışmalara da değinilerek son bulacak.

Haber mi “Anket Pembe Dizisi” mi?: Anketlere Dayalı Seçim Haberciliğinin Kısa Tarihçesi

Benzetme Hoffman’a ait. Hoffman, seçim haberlerinin her yeni anketin adeta yeni bir bölüm gibi yayına girdiği bir “anket pembe dizisi” biçimini aldığını düşünüyor (Hoffman, 1980: 57). Bu yakıştırma ABD özelinde çok da haksız sayılmaz. Zira ABD’de bir seçimin sonuçları daha ilan edilir edilmez, dört sene sonraki seçime ilişkin anketler yapılmaya başlanıyor. Joe Biden’ın 2020’de elde ettiği zaferin mürekkebi bile kurumadan 2024 için tekrar yarışmalı mı yarışmamalı mı konulu anketlerin yapılmaya başlanmış olması bunun en yakın örneği. Peki ama bu aşırı anket düşkünlüğü ve anketlere bağlı “at yarışı” formatlı seçim haberciliği nasıl gelişti? “At yarışı” terimini somutlaştırarak başlayalım.

Seçim haberciliğine ilişkin yazında sıklıkla vurgulandığı üzere, bu haberleri iki ana biçimde çerçevelemek mümkün: politika çerçevelemesi ve yarış çerçevelemesi. Dünyanın değişik yerlerinde aynı biçimde beliren bir eğilim olarak kamu yayıncılarının adayların politikalarına odaklanan politika çerçevelemesini, ticari yayıncıların ise yarış çerçevelemesini tercih ettikleri tespitini yapabiliriz. Yarış çerçevelemesi, temel olarak aynı duruma işaret edecek şekilde, Patterson (1993) tarafından “strateji,” Capella ve Jamieson (1997) tarafından ise “oyun” çerçevelemesi olarak adlandırılmıştı. Bu habercilik tarzı, “kimin ileride ve kimin geride olduğunu; ve beraberinde bir adayın öne geçmesi veya önde kalması için kullanması gereken strateji ve taktikleri vurgulayan habercilik” (Cappella ve Jamieson, 1997: 33) olarak tanımlanıyor ve adayların kişisel özellikleri de sıklıkla konu ediliyor. Adayların geçmiş hayatları ve özellikle kadın adaylar söz konusu olduğunda dış görünüşleri haber olurken, toplumu ilgilendiren konulardaki politikaları ise ikinci planda kalıyor. Bu çerçeve, kamuoyu anketlerinin ve ticari yayıncılığın gelişimi ile de yakından ilintili.

Görmüş’ün aktardığı üzere, Türkiye’de kamuoyu anketçiliği sektörü 2000’li yıllarda iyice gelişmeye başladı. Bunun en önemli sebebi, Recep Tayyip Erdoğan’ın kişisel olarak anketlere çok önem vermesi ve Adalet ve Kalkınma Partisi’nin iktidara geldiği 2002 yılından bu yana düzenli olarak anket yaptırması. Erdoğan’ın anketlere yerel ve genel seçimlerde aday belirlemek için sıklıkla başvurduğu biliniyor (Görmüş, 2015). Dünyada ise anketlerin geçmişi 1820’lere dayanıyor. Bugün yapılan seçim anketlerine benzer ilk anket, 1824 yılında The Harrisburg Pennsylvanian isimli yerel gazetede yapılan ve yaklaşan başkanlık seçimine odaklı olan anket. Daha bilimsel yollarla yapılan ve sonuçları sistematik olan gazetelere dağıtılan ilk kamuoyu anketi ise 20 Ekim 1935 tarihli Gallup anketi. Büyük Buhran yıllarına denk gelen bu anket, ABD vatandaşlarına uygulanan refah politikalarından memnun olup olmadıklarını soruyordu. Akabinde yine Gallup tarafından, 1936 yılında Franklin Roosevelt ve Alf Landon arasında geçen başkanlık yarışına ilişkin anket yapıldı. Gallup, Roosevelt’in zaferini doğru tahmin etti (Newport, 2010). Hemen bir yıl sonra, 1937’de, günümüzde de alanının en saygın akademik dergilerinden olmaya devam eden Public Opinion Quarterly yayın hayatına başladı. ABD’de kamuoyu anketçiliği sektörü hızla gelişti ve bu anketler seçimlerin aktarılışındaki hakim format olmaya başladı. Anketler doğru çıktıkça şirketlerin abone sayıları artmaya ve anket sektörü ile medya sektörü arasında karşılıklı bağımlılığa dayanan bir ilişki gelişmeye başladı. Üç araştırmacı, ABD basınının en saygın gazetelerinden The New York Times’ın 1952-2000 arasında yaptığı seçim haberlerini incelediklerinde, yarış çerçevelemesinin haberlerin yüzde 40’ını oluşturduğunu buldular. Anketler, bu yüzde 40’ın kendi içerisinde, kampanya etkinliklerine ilişkin haberlerin ardından ikinci sırada yer aldı (Benoit, Stein ve Harsen, 2005). 

Worcester’ın aktardığına göre, Birleşik Krallık’ta da 1937 yılında Gallup’un bir kolu kuruldu. Bu kol tarafından yapılan ilk anket 1939 genel seçimlerine yönelikti. 1940’lı ve 1950’li yıllarda anketler yapılmaya devam etse de, Birleşik Krallık’ta sektörün olgunlaşması 1960’ları buldu ve gazeteler yaygın olarak anketleri yayınlamaya bu zaman diliminde başladılar (Worcester, 1980). 1970’lere gelindiğinde, Birleşik Krallık, ABD ve yine 1941 yılından itibaren bir diğer Gallup kolunun kurulmuş olduğu Avustralya’da çeşitli gazeteler, anketlerin yayın haklarını satın almaya başlayacaklardı. 1970’li yılların sonlarına gelindiğinde ise, anketlerin telefon yardımı ile de yapılmaya başlanması ile birlikte, basın kuruluşları kendi anketlerini kendileri yapmaya başladı. 

Bütün bu süreç içerisinde anketler yanlış çıkmaya devam ediyor olsa da bu, anketlere olan ilgiyi yine de azaltmıyordu. Örneğin, Birleşik Krallık 1970 genel seçimlerine yönelik anketler çok büyük oranda yanlış çıkmış, hatta buna, “İngiltere’nin 1948’i” bile denmişti ancak anketlere ilgi yine de azalmadı (Worcester, 1980: 551). Tam aksine, yazılı basına çoktan hakim olan yarış formatı Birleşik Krallık televizyonlarına sıçradı. 1980’lere gelindiğinde, özellikle ticari televizyonlardaki seçim haberleri “anket pembe dizisi” biçimine dönmüştü bile. 

Nihayet 2000’li yıllara gelindiğinde, anketlerin yayınlanmasına ilişkin yeni bir eğilimin belirdiğini görmekteyiz. Bu eğilim, anket fiyaskolarına olan tahammülün azalması ve anket yayınlarına standartlar getirilmesi olarak özetlenebilir. Kaplan’ın (2013) araştırmasında ortaya koyduğu üzere, ABD’nin en ciddi yayın kuruluşları arasında sayılabilecek NBS ve CBS gibi kanallarda bile son derece belirsiz olan “anketlere göre” ya da “çoğu ankete göre” ibareleri sıklıkla kullanılıyordu. Kaplan’ın bu tespiti 2000, 2004 ve 2012 başkanlık seçimlerinin ABD basını tarafından haberleştiriliş biçimini mercek altına alan araştırmasından çıkıyor. Crespi’ye (1980: 472-473) göre bu belirsizliğin başlıca sebeplerinden birisi yer ve zaman kısıtlamaları. Çoğu Amerikan gazetesinin bir ankete ayırabileceği kelime sayısı 500 ila 750 kelime ile sınırlı. Televizyon kanallarının ise 30 saniye ile 2 dakika arasında. Süre ve kelime sayısı ancak çok büyük anketler yapıldığında veya söz konusu basın kuruluşu kendi anketinden bahsettiğinde artıyor.

Ancak Barack Obama’nın zaferi ile sonuçlanan 2012 seçimlerinde anketlere ilişkin şirket adı ve hata payı gibi benzeri ayrıntıların verilmeye başlandığı da gözlemleniyor. 2012’ye dayanan bir diğer tespit de medya kuruluşlarının birden çok anketi, bunların sonuçlarını karşılaştırarak aktarmaya başlaması (Kaplan, 2013). 2016 seçimlerindeki Donald Trump’ın tahmin edilemeyen zaferi, anket fiyaskolarının daha şiddetli sorgulanmaya başlandığı önemli bir aşama olarak nitelendirilebilir. Beckers (2021) bu sorgulama sürecinin başlamasının ardından 2020 ABD başkanlık seçimlerini ele aldığı çalışmasında, ABD basın mensuplarının, muallak bir ifade olarak “anketlere göre” ibaresini kullanmayı yine de tamamen bırakmadıklarını, ancak bu tip ibarelerin kullanımının azaldığı sürecin hızlandığının altını çiziyor. 

ABD’de, Türkiye’deki Radyo Televizyon Üst Kurulu gibi televizyon yayınlarını düzenleyici bir kurum bulunmuyor . Bu nedenle de anketlerin nasıl haberleştirileceğine dair zorunlu düzenlemeler yok. Ancak 2020 seçimlerine yaklaşırken, ABD’li basın kuruluşlarının kendi standartlarını baştan belirleme veya netleştirme çabalarına hız verdiklerini görmekteyiz. Buna bir örnek, CNN’in 9 Temmuz 2019 günü kamuoyu ile paylaşmış olduğu 16 maddelik standartlar tüzüğü. CNN, tüzükte belirttiği ölçütlere uymayan anketleri artık yayınlamıyor (CNN, 2019). Birleşik Krallık kamu yayıncısı BBC ise seçim döngüsü içine girildiğinde anket yaptırmadığı gibi ilkesel olarak diğer zamanlarda da anket yaptırmaya sıcak bakmıyor. Başkaları tarafından yapılan anketleri yayınlayıp yayınlamama konusunda ise takip edilmesi gereken ayrıntılı bir dizi kural bulunuyor. Seçim sonucunu etkileme potansiyeli baz alınarak hazırlanan bu kurallar, anketler haberleştirilirken kullanılması sakıncalı olabilecek yönlendirici kelimelerden bile söz ediyor (BBC, 2019). 

“At yarışı çerçevelemesinin neresi yanlış ki?” sorusu da elbette yerinde bir soru. Nitekim Shafer (2019) da “beğenin ya da beğenmeyin; siyasi kampanyalar ödülü kazananın aldığı, kaybedenin ise evine döndüğü bir yarıştır” diyor ve yarış formatı olmasa idi, seçim haberlerini kimse izlemezdi diye ekliyor. Shafer (2019), kendisinin de eskiden çalıştığı The Washington Post gazetesinin, 2020 başkanlık seçimini takip etmek için gazetenin beyzbol muhabiri Chelsea Janes’i görevlendirmesi konusunda ise bir tutum takınmıyor. Üç araştırmacı tarafından yapılan bir deney ise, vatandaşların da politika çerçeveli haberler yerine yarış çerçeveli haberleri tercih ettiklerini gösteriyor. ABD’deki 2000 yılı başkanlık seçimi öncesinde yapılan bu deneyde, katılımcıların incelemeleri için araştırma ekibi tarafından özellikle oluşturulan haber seçkisi içinde %33 oranında yarış formatlı haberler bulunuyordu. Keza katılımcıların büyük çoğunluğu, adayların ekonomi ve dış ilişkiler gibi konulardaki politikalarına ilişkin haberler yerine, bu yüzde 33’lük dilim içerisindeki kazanma-kaybetme haberlerine ilgi gösterdiler (Iyengar, Norpoth ve Hahn, 2004). 

Bu deneyden hareketle, haberlerle ilgili en önemli ölçütün ilgi görme olduğu sonucuna varılabilir mi? Eğer ticari yayıncılıktan bahsediyorsak bu soruya evet dememiz mümkün. Hoffman’a göre anketler bu noktada bir ticari soruna çözüm buluyor ki bu sorun da seçim haberlerinin kitleler için nasıl ilginç hâle gelebileceği sorusu (Hoffman, 1980: 573). İki diğer araştırmacı da bu konuda aynı doğrultuda düşünüyorlar. Yarış çerçeveli haberler, çok basit bir formatla, en çok merak edilen “kim kazanacak” sorusuna cevap veriyor (Banducci ve Hanretty, 2014). Bu konu üzerine yapılan karşılaştırmalı araştırmalar da zaten yarış çerçeveli haberlerin kamu yayıncılığından çok ticari yayıncılıkta baskın olduğunu gösteriyor. Ortaya çıkan içeriğin niteliği ise ayrı bir tartışma. Rokeach’e göre “kamuoyu araştırmacılığı ile elde edilip kitlesel medyaya dağıtılan veri, bilgilendirmekten çok eğlendirmek amacını taşıyor. Verilen bilginin niteliği spor sayfalarından, keza günlük yarış sayfasından çok da farklı değil” (Rokeach, 1968: 547). Daha yüksek eğitimli kitlelerin bu tarz haberleri tatmin edici bulmadıkları tespitini de Banducci ve Hanretty (2014) ekliyorlar. 

At yarışı formatlı seçim haberlerinin baskın çıkmasının bir dizi pratik ve gazetecilik mesleği ile alakalı profesyonel sebepleri de var. Seçim kampanyalarının uzun sürüyor olması, adayların da politikalarını sürecin ilk başında açıklaması pratik sebeplerden birisi. Kampanyanın başında açıklanan politikalar ve vaatler, köklü bir değişiklik olmaması durumunda, devam eden süreçte haber değeri taşımıyor (Iyengar, Norpoth ve Hahn, 2004: 159). 

Öte yandan her yeni anket seçim sürecinde gerçekleşen yeni bir “olay” olabiliyor. Televizyonların yeni bir “olay” olduğu zaman anında yayına girebilmesi zaten anketlerin yazılı basın yerine görsel basında baskın olmasının sebepleri arasında (Crespi, 1980: 468). Bu çerçevede, kazanana yönelik tahminlerde bir değişiklik olduğunu gösteren yeni bir anket başlı başına bir “olay” sayılabiliyor. Bir uzman bunu “bir şeyin değişmediğini gösteren yedinci anket haber olmayacak; değişim gösteren sekizincisi ise olacak” diyerek açıklıyor (Worcester, 1980: 562). Boorstin (1961), seçim anketlerini kendi ortaya attığı “sözde olay” kavramı içerisine sokmuştu. Amerikan basınında sıklıkla karşılaşılan bu sözde olaylar, kendiliğinden gelişen olayların aksine, özellikle yaratılan olaylar. Crespi’nin (1980: 470) işaret ettiği üzere, ABD’de görevdeki bir başkanın popülerliğini ölçen anketler de başlı başına birer “olay” ve sonuçları basının kendi içinde bile heyecanla bekleniyor. Giriş bölümünde de değinildiği üzere, seçim sistemlerinin yapısı at yarışı formatını öne çıkaran pratik bir sebep. Avrupa’daki gibi çoğunlukla üç ya da daha çok partili koalisyonların iktidara geldiği parlamenter sistemler at yarışı formatı için çok karmaşık. Dolayısı ile yarış çerçevelemesi, Avrupa basınında Amerikan basınına göre daha az baskın. 

Ancak Patterson’ın hatırlattığı üzere, Avrupa ve Amerikan basını arasındaki esas fark profesyonel yaklaşım. Amerikan basınında, Avrupa basının aksine, nesnellik ve tarafsızlık ilkeleri çok katı biçimleri ile uygulanmaya çalışılıyor. Bilimsel olduğu varsayılan anketler bu iki ilke ile kendiliğinden bütünleşiyor (Patterson, 2005). Rosen ise aynı durumu gazetecilerin “masumiyet üretimi” çabası olarak tanımlıyor. Gazeteciler taraflı olmakla suçlanmamak için, haberleştirdikleri sonucun “anketlere göre” olduğunun altını özellikle çizmek istiyorlar (Rosen, 2011). “Masumiyet üretiminin” en uç noktası olan, seçim haberlerini sosyal bilimcilere veya doğrudan algoritmalara bırakma tartışması raporun son bölümünün konusu. Aşağıda ise, neden ve nasıl baskın hâle geldiği açıklanmış olan at yarışı çerçevelemesinin sonuçlarından bahsetmek yerinde olacak.

Peşine Takılma Etkisinden “Manken Gibi” Kadın Adaylara: Yarış Çerçeveli Seçim Haberciliğinin Sonuçları

Özellikle ticari kaygılar sebebi ile öne çıkan yarış çerçeveli haberler, adayların politikalarını gölgeliyor. Yüzde kaç fark ile önde ya da geride olduğu bilinen bir adayın ekonomi, dış politika, iklim değişikliği veya başka konular ile ilgili politikaları ikinci planda kalıyor. Bu bilgi açığını çoğu zaman kamu yayıncıları kapatabiliyor. Ancak kamuoyu anketleri ile bezenen yarış çerçeveli haberciliğin çok daha hayati bir etkisi bulunuyor. Bu da anketler içinden bazılarını seçerek yayınlayan medya aracılığıyla anketlerin doğrudan seçim sonuçlarına etki edebilmesi. Anketlerin sonuçlarının seçimi doğrudan etkileme gücü, siyaset bilimi yazınında “bando arabası etkisi” olarak isimlendiriliyor. Simon (1954) bu terimi, insanların yüksek ses çıkararak sokaklarda dolaşan bir bando arabasının peşine takılıvermesinden esinlenerek oluşturmuş. Verili durumda ise, seçmenlerin anketlerde önde gittiği duyurulan adayın peşine takılma eğilimine işaret ediyor. Bu etki, sosyal psikolojide varlığı gösterilmiş olan sürüye ya da çoğunluğa uyma dürtümüz ile bütünleşiyor.

Yarış çerçeveli haberlerin bir başka özelliği olan politikalar yerine kişilik özelliklerine odaklanma ise kadın adaylar söz konusu olduğunda dış görünüş odaklı ve cinsiyetçi haberciliğe yol açıyor. Tuchman (1978), kadının medyada çoğunlukla bir erkeğe bağlı olarak “eş”, “anne”, “ev hanımı” gibi basmakalıp biçimlerde temsil edildiğini belirtmişti. Bu basmakalıp temsil, kadını önemsizleştiriyor ve nihayetinde imha ediyordu. Tuchman’dan devamla yapılan araştırmalar, kadın adayların da yarış çerçeveli seçim haberciliği bağlamında önemsizleştirildiklerini ve imha edildiklerini ortaya koyuyor. Peşine takılma etkisinin ayrıntılarının ardından, “manken gibi” kadın adayların yarıştığı seçimlerden örnekler ile devam edelim.

Anketlerin seçim sonuçları üzerine birden çok etkisi bulunabiliyor. Bunların arasında, ileride gittiği ilan edilen adayın seçmenleri arasında rehavet yaratarak seçime katılımı düşürmek bulunuyor. Bu etkinin çarpıcı bir örneği, Ordway’in (2022) de işaret ettiği üzere “anketlere göre” kazanmasına kesin gözü ile bakılan Hillary Clinton’ın Trump karşısındaki yenilgisi. Clinton seçmeninde “ben oy vermesem de nasıl olsa kazanacak” algısı yaratan anketlerin, Trump’ın zaferinde önemli bir rol oynadığı düşünülüyor. Anketler seçim sisteminin yapısına bağlı olarak bir partinin baraj altında kalmasını engellemek amacı ile taktik oy verme etkisi de yaratabiliyor. Bunun en çarpıcı örneği ise 7 Haziran 2015 Türkiye genel seçimlerinde, ulusal seçim barajı altında kalma olasılığı olduğu ortaya çıkan Halkların Demokratik Partisi’ne verilen oylar. Çoğunlukla yüksek gelir grubunun verdiği düşünülen taktik oylar neticesinde parti baraja takılmamış, ortaya çıkan sonuç ise “Biji Etiler” gibi manşetlerle haberleştirilmişti.

Ancak karşılaştırmalı çalışmalarla da desteklendiği üzere, anketlerin sonuca yönelik en baskın etkisi “peşine takılma” etkisi. Ansolabehere ve Iyengar’ın (1994) yaptıkları deneyler de bu sonucu yine doğruluyor. İki araştırmacı, peşine takılma etkisini ölçmek amacı ile ABD’de üç ayrı seçimden önce birer deney yaptılar. 1992 ve 1993 yıllarındaki başkanlık, kongre ve belediye başkanlığı seçimleri öncesinde deneklere kontrollü olarak manipüle ettikleri anket sonuçlarını televizyon haberleri olarak izlettirdiler. Her defasında, deneklerin manipüle edilmiş anketlerde önde giden adaya oy verme eğiliminin baskın çıktığını gördüler. Ansolabehere ve Iyengar’ın (1994) deneylerinden yola çıkarak işaret ettikleri bir diğer önemli nokta da anket sonucu-medya ilgisi-peşine takılma etkisi arasında bir döngü bulunduğu. Bu döngü, anket sonuçları bir adaya işaret ettikçe medyanın o adaya daha çok ilgi göstermesi ve bu artan medya görünürlüğünün de peşine takılma etkisini artırması ile işliyor. Rotschild ve Malhotra’nın (2014) deneyleri de peşine takılma etkisini bir kez daha doğrularken, bunun aynı zamanda siyasete çok ilgi duymayan ya da çok keskin siyasi görüşleri olmayanlarda daha güçlü olacağını ortaya koyuyor. 

Anketlerin, peşine takılma etkisini artıran bir diğer yönünden daha bahsedebiliriz ki bu da Boorstin’in (1961: 268) işaret ettiği üzere anketin bir “ayna” biçimini alması. Bu etkiyi, 2024 Türkiye yerel seçimlerine yönelik varsayımsal bir anket sonucu üzerinden düşünebiliriz. Varsayımsal ankete göre:

• İstanbul’da ikamet eden

• 40-45 yaş arasında

• Üniversite mezunu

• Yüksek gelir grubu

• Kadın Seçmen

• %65 oranında Ekrem İmamoğlu’nu destekliyor

Tam da aynı özellikleri taşıyan bir seçmenin bu anketi gördükten sonra İmamoğlu’na oy vermeye karar vermesi, anketi adeta bir aynaya dönüştürüyor. Seçmende “benim gibi” olanlar İmamoğlu’na oy veriyorsa, ben de İmamoğlu’na oy veririm düşüncesini hakim kılıyor. Ayna etkisi de yine çok keskin siyasi görüşleri olmayan, ilk defa oy veren ve genç seçmenler üzerinde daha etkili. Bu etki, anketlerin kamuoyu ile ne denli ayrıntılı paylaşılması gerektiği sorusunu da gündeme getiriyor. Yaş, gelir ve eğitim grubu gibi ayrıntıların kamuoyu ile paylaşılmaması, anketlerin ayna etkisini ortadan kaldırabilir. Bütün bu tartışmaların işaret ettiği en hayati sonuç ise, anket ile seçmen arasındaki bağı kuran medyanın seçim süreçlerinde büyük bir etik sorumluluğu olduğu. 

Kadın adayların haberleştirilme şekli ise bambaşka etik tartışmalar doğuruyor. McGregor, Fountaine ve Comrie’nin (2000) aktardıklarına göre, kadınların siyasette temsil oranının dünyanın geri kalanından yüksek olduğu Yeni Zelanda’da bile cinsiyetçi haberler yapılmaya devam ediliyor. Yeni Zelanda medyasında kadın adaylar dış görünüşleri ile sıklıkla haber oluyorlar. Bunun bir örneği, 1996 seçim kampanyası boyunca saç modeli ile haber olan, ileride Yeni Zelanda başbakanı olacak olan Helen Clark (McGregor, Fountaine ve Comrie, 2000: 140). Dan ve Iorgoveanu’nun (2013) altını çizdikleri üzere, kadın adaylar hem nitelik hem de nicelik açısından erkeklere göre farklı haber oluyorlar. Üstelik bu sadece bir ülkeye ilişkin bir tespit de değil. Kadın adaylar dünyanın değişik ülkelerinde erkek adaylardan daha az haber olurlarken, haber olduklarında da Tuchman’ın (1978) tespit ettiği üzere önemsizleştirilerek haber oluyorlar. Bu önemsizleştirilme, at yarışı çerçevelemesine çoğunlukla eşlik eden “savaş” terminolojisi ile de pekişiyor. Seçim, “savaşa hazır” erkek adaylar ile yönetme becerileri küçümsenerek haber olan kadın adaylar arasında geçiyor. Bu çerçeveleme erkeklerin devlet yönetmeye, kadınların ise annelik ya da ev işleri yapmaya uygun olduğu çağrışımını yapan fotoğraflar ile destekleniyor (Dan ve Iorgoveanu, 2013). 

Dan ve Iorgoveanu (2013) bu genel eğilimleri bir kez de Romanya özelinde doğruluyor. İki araştırmacı, Avrupa Birliği parlamentosu seçimleri öncesinde Romanya’daki beş etkili gazete içinden belirledikleri 249 haberi inceledi. 8 Mayıs-7 Haziran 2009 tarih aralığında yayınlanmış olan haberler kadın ve erkek adayların haber oluş biçimleri üzerinden değerlendirildiğinde; kadın adayların daha çok tabloid gazetelerde, tabloid gazetelerin kendi içinde de genel olarak önemsizleştirilerek haber oldukları ortaya çıktı. Adaylar arasından Elena Băsescu’nun dış görünüşü ile fazlaca haber olduğu, haberlerde kullanılan fotoğrafların ise yüzde 20 oranında onun güzel olmasına vurgu yapacak fotoğraflar olduğu da Dan ve Iorgoveanu’nun (2013:224) bir başka tespiti.

Coşkun’un (2023) yeni araştırması Türkiye’de de kadın siyasetçilerin cinsiyetçi kalıplar içinde haber olduklarını gösteriyor. Buna bir örnek, siyasete atıldığı ilk yıllarda yaşlı erkeklerin arasında genç ve güzel bir kadın olarak haberleşen Tansu Çiller. Ancak Çiller de zaman içinde çoğu kadın siyasetçinin yaşadığı ikilemi yaşadı: Kadınsı özelliklerini gizlemeyerek “beceriksiz” görünmek mi yoksa bunları gizleyerek “erkeksi” görünmek mi? Yazar, Çiller’in bu ikilemi çözmek için giderek erkeksi bir imaj vermeye başladığını ve bu imajı perçinlemek için askeri üniforma ile fotoğraflar çektirdiğini hatırlatıyor (Coşkun, 2023: 14). Çiller’in askeri üniformalı fotoğrafları, tıpkı Amerikan seçim haberciliğinde sıklıkla kullanılan “meydan muharebesi eyaletler” terimi gibi, kadınları önemsizleştiren/imha eden eril bir dilin siyasete hakim oluşunu temsil ediyor.

Finlandiya Başbakanı Sanna Marin ve Yeni Zelanda Başbakanı Jacinda Ardern’e 30 Kasım 2022 günü Wellington’da düzenledikleri ortak basın toplantısında sorulan soru, medyada kadın siyasetçilere karşı takınılan cinsiyetçi tutumun son örneği oldu. Newstalk ZB radyosunda çalışan bir erkek muhabirin liderlere, birbirlerine yakın yaşlarda ve ortak başka özellikleri oldukları için mi buluştuklarını sorması tepki çekti. Ardern bu soruya “iki kadın lider buluştukları zaman bunun illaki cinsiyetleri ile ilgili olmasına gerek yok” derken, Marin “kadın olduğumuz için değil, başbakan olduğumuz için buluşuyoruz” diyerek yanıt verdi (BBC News, 2022). 

Raporun bu bölümünü sonlandırırken, anketlerin kamuoyu ile paylaşılması yasaklanmalı mı tartışmasına da değinmek gerekiyor. Bu tartışma Birleşik Krallık’ta tahminlerin oldukça yanlış çıktığı 1966 seçimlerinden sonra yapıldı. 1970’lerde Parlamento’da bile ele alınan bir konu oldu. Ancak her defasında, özgür bir ülkede böyle bir yasağın uygulanmasının mümkün olmadığı sonucuna varıldı (Worcester, 1980). Anket sonuçlarının kamuoyu ile paylaşılmasının kısmen ya da tamamen yasaklanması, seçmen üzerindeki peşine takılma etkisini ortadan kaldırabilir. Ancak anketler aynı zamanda “halkın sesi” oldukları için demokratik sistemlerde önemli bir rol oynuyorlar (Ladd, 1980). Nitekim Gallup (1965: 549) da yaptığı anketlerin ABD’yi “daha gerçek bir demokrasi” yapabileceğini söylemişti. Yasaklamaktan ziyade anketlere belirli standartlar getirmek ve anketleri sorumlu bir yayıncılık anlayışı içerisinde kamuoyu ile paylaşmak daha isabetli olacaktır. BBC’nin (2019) anket sonuçları verilirken, azınlığa düşenler üzerinde bir baskı unsuruna dönüşebilecek “çoğunluk” kelimesinin kullanılmamasına özen gösterilmesi yönündeki yaklaşımı, bu sorumlu yayıncılık anlayışına bir örnek.

Bu doğrultudaki bir diğer öneri, Noelle-Neumann’ın (1980) uzman kamuoyu anketi muhabiri yetiştirilmesi önerisi. Sosyal bilimler metodolojisine hakim olması beklenen bu muhabir, gerekirse üniversitelerle birlikte çalışarak sadece bilimsel niteliğinden emin olunan anketlerin kamuoyu ile paylaşılmasını sağlayabilir. Crespi (1980) ise anketlerin kendilerine değil, ticarileşmiş olmalarına vurgu vuruyor. Bu anlamda sadece üniversitelerin ya da kâr amacı gütmeyen kuruluşların anket yapmalarının doğru yöntem olduğunu söyleyenler bulunuyor. “Anketleri sadece devletler mi yapmalı” tartışmasının da doğduğunu hatırlatan Crespi (1980), bunun hem bir dizi bürokratik meseleye yol açacağını, hem de anketleri tamamen politize edebileceğini hatırlatıyor. Ladd (1980) ise hem basından hem de anket şirketlerinden bağımsız bir kurum kurulabileceğini, ya da mevcut bir kurumun bu doğrultuda yeniden yapılandırılabileceğini söylüyor. Bir anket ombudsmanı ya da anket bilim kurulu olarak faaliyet gösterecek bu kurumun ana görevi, anket sonuçlarını seçmenler için tarafsızlık ilkesine bağlı bir biçimde yorumlamak.

Peki ama seçim dediğimiz süreç zaten başlı başına taraflı ve politize bir süreç değil mi? Bunu inkâr ederek ya da bu yokmuş gibi davranarak seçim ve siyaset gazeteciliği yapılabilir mi? “Yorum,” nihayetinde taraflı olmayı içinde barındırmıyor mu? Raporun ikinci bölümünde, nesnellik ve tarafsızlık ilkelerine çok katı bir biçimde bağlı kalmaya çalışan Amerikan gazetecilik ekolü ile baştan partizan olan Avrupa ekolünün seçim ve siyaset süreçlerine yaklaşımları karşılaştırmalı olarak ele alınıyor. Türkiye basını da tıpkı Avrupa basını gibi partizan. Siyaset haberlerinin “tabloidleşmesi” ise özellikle Birleşik Krallık basınında yaygın.