“Demokratik Süreçler Bağlamında Dezenformasyon Yasası” raporuna, dezenformasyonun bir tanımını yaparak başlamak yerinde olacak. Wardle ve Derkhshan’ın (2017) sıklıkla atıf yapılan “bilgi karmaşası” kavramından yola çıkabiliriz. Bu karmaşa, bilginin üç çeşit yanlış aktarımını içeriyor. Bunlardan ilki yanlış bilginin zarar verme kastı taşımaksızın aktarılması. İkincisi ise gizli kalması planlanan bilginin ifşa edilmesi. Bilgi karmaşasının üçüncü ayağını ise yanlış bilginin zarar verme kastı ile aktarılması anlamına gelen dezenformasyon oluşturuyor (Wardle ve Derkhshan, 2017).

Bu noktada “kasıt” üzerinden yola çıkarak dezenformasyon kavramını biraz daha detaylandırmak gerekiyor. Kimi durumda ticari kazanç veya eğlence amacı ile yayılan dezenformasyon, sahte haber üretimini de içermekle beraber bunun ötesine geçerek sıradan vatandaşları sürecin bir parçası hâline getiriyor. Sahte haber, “haber medyası içeriğini biçim açısından taklit eden ancak organizasyonel süreç ve amaç anlamında bundan ayrışan” haber olarak tanımlanabilir (Lazer ve diğerleri, 2017, s. 1094). Amaç bir kişi ya da kurum için ticari menfaat elde etmek ya da sadece eğlenmek olabilir. Dezenformasyon, bir siyasi veya jeopolitik hedefe ulaşmak için bir dizi sahte haberin sistematik kullanımını içeriyor ve hepimizi bilgi karmaşasının içine çekiyor. Bu yönü ile özellikle I. Dünya Savaşı (1914-1918) esnasında zirveye çıkan propagandadan da ayrışıyor. Zira propaganda belirli bir merkezden hedef kitleye kontrollü bir biçimde yayılıyor. Dezenformasyon da ilk aşamada hedef alınarak yapılsa bile ardından viral yayılıma ulaşıyor. Bu durumda üzerinde özellikle durmamız gereken iki nokta siyasi/jeopolitik amaç ve viral yayılım. 20. yüzyılın büyük düşünürlerinden Hannah Arendt’in (1968) “organize yalan” kavramına yeni bir boyut katan viral yayılım ile başlayalım

Madison Caddesi’nden Silikon Vadisi’ne Siyaset, Yalan ve Viral Yayılım 

Yahudi soykırımından kurtulmayı başaran Alman düşünür Hannah Arendt (1968), “organize yalan” kavramını aslen ABD’nin New York kentinde reklamcılık ve halkla ilişkiler firmalarının yoğun olarak yer aldığı caddeye atıfla “Madison Caddesi yöntemi” olarak tarif etmişti. Siyaset alanındaki organize yalanın da Madison Caddesi taktiklerini kullandığını, bunun hakikatin tümden ve sistematik olarak yerinden edilmesi anlamına geldiğini belirtmişti. Bir süre sonra ilk ortaya atanın kendisinin bile inanır hale geldiği organize yalan, hakikat ile hakikat dışı arasındaki ayrımı yok ediyordu. Esasen Naziler gibi belirli bir zümrenin yerleşik çıkarlarına hizmet eden organize yalan, zamanla bütün toplumun ortak çıkarıymış gibi anlatılıyordu. Bu noktada o toplumun hakikati çoktan yok edilmiş ve yerini organize yalan almış oluyordu (Arendt, 1968).

Bir araştırmacının da işaret ettiği üzere, “organize yalan” sıradan insanların bilerek ya da bilmeyerek verdiği katkı ile günümüzde yeni bir boyut kazanıyor (Edwards, 2021). Paylaşma dürtümüz üzerine kurgulanan sosyal medya platformları bizleri de hakikatin yok ediliş sürecinin birer parçası yapıyor. Üstelik yalanı yaymak isteyen aktörün bir harcama yapmasına da gerek kalmıyor. Paylaşım dürtüsünün algoritmalar ile teşvik edilmesi de konunun bir diğer boyutu. Bütün bu süreçlerin sonunda organize yalan, algoritma-insan işbirliği ile viral yayılım gösteren dezenformasyon biçimini alıyor.

Arendt (1968), Madison Caddesi’nin yerini Silikon Vadisi’nin aldığı bu yeni durumu nasıl tanımlardı bilemiyoruz ancak organize yalanı Nazizm gibi totaliter rejimlerin ortaya çıkışı ile ilişkilendirmişti. Günümüzde Kuzey Kore ve Eritre gibi istisnalar dışında Nazizm benzeri totaliter rejimler yok. Ancak demokrasinin çöküşü ve otoriter popülizmin yükselişi dezenformasyon ile de ilişkili olan endişe verici bir gelişme. Özellikle Rusya ve Çin’in kurulu uluslararası düzene meydan okudukları jeopolitik güç mücadelesi de dezenformasyon ile ilişkileniyor. Bir sonraki alt bölüm otoriter popülizm, jeopolitik güç mücadelesi ve dezenformasyon üzerine odaklanıyor.

Hakikate Açılan Savaş: Popülizm, Küresel Güç Mücadelesi ve Dezenformasyon

Temeli 19. yüzyıla dayanan popülizm, toplumları “seçkinler” ile “halk” diye ikiye bölen politik bir tutum. Bu ikiliğin halk tarafını temsil etme iddiasında olan karizmatik bir lider ve/veya parti tarafından benimsenen popülizm, halkın (seçkinlerin değil) iktidarını kurmayı vadediyor. 21. yüzyılın başından beri yayılan ve hedefe temel hak ve özgürlükleri oturtan otoriter popülizm ise liberal demokrasinin günümüzde karşı karşıya kaldığı ciddi bir tehdit (Populism Studies, 2022). Freedom House’un (2022a) “özgür olmayan” kategorisinde değerlendirdiği Türkiye de otoriter popülizmin yükseldiği ülkeler arasında. Dönemin Başbakanı Recep Tayyip Erdoğan tarafından tecrübeli diplomatlara yönelik sarf edilen “monşerler” ifadesi de seçkin karşıtı politik tutumun göstergelerinden sadece biri. 

Waisbord’a (2018) göre aslolan ise modernite ve modernitenin bilime dayalı toplumlar yaratma hayalinin çöküşü. Modernite, günümüzde iklim değişikliğinden aşılanmaya kadar uzanan konularda faal olan bilim karşıtı epistemik toplulukların ortaya çıkışı ile sarsıldı. Yine Waisbord’a göre “hakikat ötesi” dediğimiz, aslında bilimin gösterdiği “mutlak hakikate” karşı bir kitlesel başkaldırı (Waisbord, 2018, s. 1869). Raporun ilerleyen bölümlerinde değinileceği üzere, “moderniteye bağlı gazetecilik yerine empatiye bağlı gazetecilik yapılmalı” tavsiyesinin temeli de bu kitlesel başkaldırıya dayanıyor.

Yankoski, Weninger ve Scheirer’in (2020) işaret ettikleri üzere, otoriter rejimler genellikle kendi halklarına yönelik dezenformasyon yürütürlerken demokratik rejimlerde dezenformasyon genellikle ülke dışından yapılıyor. Otoriter rejimlerdeki dezenformasyonun amacı yürürürlükteki sistem ve politikaları meşru göstermek iken, demokrasilere karşı yapılan dezenformasyondaki amaç tam tersi. Birinci durumda istikrar, ikinci durumda istikrarsızlık hedefleniyor. Jeopolitik ve toplumsal kırılganlıklar istikrarsızlık yaratmak için ideal birer zemin oluşturabiliyor. Rusya ve Çin bu kırılganlıkları sıklıkla kullanan iki ülke. Tayvan ile arasındaki egemenlik tartışmasına dayalı kırılgan durum, Tayvan’ı Çin menşeli dezenformasyonun hedef tahtasına oturtuyor. Tayvan’ın bağımsız bir ülke mi yoksa Çin’in bir parçası mı olduğu tartışmasını Çin lehine sonuçlandırmayı hedefleyen dezenformasyonun dozu, Çin yanlısı iktidar değişikliği umudu ile seçim zamanı daha da artıyor (Rauchfleisch ve diğerleri, 2022). 

Kurulu sistemden dışlanan kırılgan topluluklar da dezenformasyon için ideal bir araç. Kırgızistan’da geleneksel olarak ayrımcılığa uğrayan etnik Özbek azınlık üzerinden yürütülen Rus dezenformasyonu bu anlamda dikkat çekiyor. Schwarz ve Overdorf’un (2020) aktardıkları üzere, 2010 yılında Özbek azınlığa mensup erkeklerin Kırgız kadınlara cinsel tacizde bulunduklarına yönelik dezenformasyon ülkenin güneyinde çatışmalar çıkmasına neden olmuştu. Çatışmalar, Rus yanlısı Almazbek Atambayev’in iktidara gelişi ile neticelenecek olan bir isyan sürecinin başlangıcı idi. 2014’e gelindiğinde ise ABD’nin Kırgızistan’daki eşcinselleri ve yine Özbek azınlığı desteklediği yönündeki dezenformasyon, Atambayev’in ülkedeki bir Amerikan askeri hava üssünü kapatmasının zeminini oluşturmuştu (Schwarz ve Overdorf, 2020). 

Ünver’in vurguladığı üzere, Rus dezenformasyonu iki dalgaya ayrılıyor. İlk dalga, dağılan Sovyetler Birliği coğrafyasında Rus yanlısı siyasetçilerin iktidara gelmesine yönelik. 2014’te başlayan ikinci dalga ise aynı coğrafyaya doğru genişleyen NATO’nun üye ülkelerini hedef alıyor (Ünver, 2019, s. 5). Üçüncü bir dalganın başladığı tespiti de bana ait. Bu üçüncü dalganın 2016’da kısaca “Brexit” olarak anılan Birleşik Krallık’ın Avrupa Birliği’nden çıkış referandumunun hedef alınmasından başlayarak devam ettiğini ve demokrasileri hedef aldığını söyleyebiliriz. Özellikle demokratik seçimleri ve değerleri hedef alan bu dalga raporun bir sonraki bölümünün konusu. Rusya’nın dezenformasyon için kullandığı yöntemler ve Rus dezenformasyonunun Türkiye’deki etkisinden ise şimdi kısaca bahsedebiliriz.

Avrupa Birliği’nden çıkış kararı ile sonuçlanan referandumun ardından bir araştırma raporu yayınlayan Birleşik Krallık Parlamentosu Kültür, Medya Ve Spor Komisyonu dezenformasyonu “konvansiyonel olmayan savaş” olarak tanımlıyor (Birleşik Krallık Parlamentosu, 2018). Bu tanımın ne kadar yerinde olduğu, Rus askeri terminolojisinde yer alan “enformasyon savaşı” kavramı hatırlandığında ortaya çıkıyor. Bir uzmana göre, Rusya bu savaşta “bilişsel silahlar” kullanıyor ki bunların arasında bir ülkenin entelektüel tartışma ortamına sahte bilimsel teoriler yerleştirmek de bulunuyor (Thomas, 2016). Bu bir savaş ise, uluslararası hukuktan kaynaklanan meşru müdafaa hakkını doğurur mu tartışması ise başlamış durumda.

Ancak Rusya’nın bu savaşı büyük bir profesyonellik ile yürüttüğü tartışmasız. Nitekim Jackson’ın (2017) aktardığı üzere, çoğu gözlemci ele aldığımız olgunun kökenini Rusça dezenformatsiya kelimesine dayandırıyor. Meta da Eylül 2022’de ortaya çıkardığı Rus ve Çin sahte haber ağlarına ilişkin yaptığı açıklamada aynı noktanın üzerinde durmuş ve Çin kaynaklı sahte haber ağlarının daha amatörce hazırlandığını belirtmişti. Bu amatörlüğün göstergelerinden bir tanesi, üretilen sahte haberlerin Çin’deki mesai saatleri içerisinde geçilmesi idi (Bond, 2022). Rus dezenformasyonunun ise 24-saat esasına uygun çalışan ekipler tarafından yapıldığı, bu ekip üyelerinin her birinin sosyal medya üzerinde doldurmak zorunda oldukları yorum ve karakter kotaları olduğu bilinenler arasında. Paul ve Matthews’ın altını çizdikleri üzere, Rusya gerçekten de bir dezenformasyon ustası. Temelini psikoloji bilimindeki ikna yöntemlerinden alan Rus dezenformasyonu; “çabuk ve sürekli olma, tekrar etme ve çok kanaldan aktarılma” özellikleri ile önemli ölçüde başarılı oluyor (Paul ve Matthews, 2016). 

Rus dezenformasyonunun büyük ölçüde başarılı olduğu bir ülke ise Türkiye olsa da bu daha çok jeopolitik konulara odaklanıyor. Türkiye 2010-2016 yılları arasında Fethullah Gülen ile ilişkili medya kuruluşlarınca yürütülen yoğun bir dezenformasyon sürecini geride bıraktı. 20 Ocak 2010 tarihli Taraf Gazetesi’nin “Fatih Camii bombalanacaktı” manşeti ile başlayıp Ergenekon ve Balyoz davaları ile devam eden süreç, 15 Temmuz 2016 darbe girişiminin ardından bahsi geçen medya kuruluşlarının kapatılması ile sonlandı. Buna paralel olarak Adalet ve Kalkınma Partisi tarafından yürütülen diğer bir süreç daha bulunuyor. Stanford İnternet Gözlemevi (2020) tarafından yayınlanan rapora göre, Türkiye’de de bizzat Adalet ve Kalkınma Partisi tarafından yürürlükteki politikaları meşru göstermek için çalışan Twitter hesabı zincirleri bulunuyor. 9 Haziran 2008-18 Ocak 2020 arasında açılan bu hesaplar attıkları 37 milyon civarında tweet ile Erdoğan iktidarını ve politikalarını meşrulaştırmayı hedefliyordu. Çoğunlukla Türk vatandaşlarına yönelik çalışan bu tweet zincirleri iktidarın mülteci politikasını, Suriye’ye yönelik askeri müdahaleler ve başkanlık sistemini överken muhalefeti kötülüyordu. İçinde sahte ve otomatik hesaplar da bulunan toplam 7340 hesaptan oluşan zincir, 11 Haziran 2020’de Twitter tarafından kapatıldı (Stanford İnternet Gözlemevi, 2020, s. 3-4). Ancak Suriye savaşı gibi konular Rusya vasıtası ile de Türkiye gündemine giriyor.

RAND Corporation (Costella, 2018) tarafından kaleme alınan bir rapora göre Rusya, Türkiye’nin Avrupa Birliği, ABD ve NATO ile olan ilişkilerini bulandırmaya ve Türkiye’yi Rusya’nın Avrasya ve Ortadoğu’daki stratejik amaçları ile daha uyumlu bir oyuncu hâline getirmeye çalışıyor. 15 Temmuz 2016 darbe girişimin ardından, Moskova merkezli New Eastern Outlook dergisinde 31 Ağustos’ta yayınlanan “Üst düzey ABD güvenlik yetkilileri Türkiye’deki darbeyi kabullendiler” şeklindeki sahte haber Türkiye-ABD ilişkilerini bozma çabasının bir örneği. Wardle ve Derakhshan’ın (2017, s. 17) vurguladıkları “stratejik sessizlik,” bu gibi sahte haberlerin yayılımını engellemenin bir yolu olabilir. Zira diğer medya kuruluşlarının ilgili haberi alıntılayarak analiz etmeleri de dezenformasyonu yayıyor. RAND Corporation ise, Rusya’nın Türkiye’de Amerikan karşıtlığını körüklemek için ürettiği haberlerin ve komplo teorilerinin akademisyenler arasında bile rağbet görebildiğini tespitlerine ekliyor (Costella, 2018). 

Kırdemir (2020) de özellikle Sputnik Türkiye servisinin Türkiye’deki etkisinden yola çıkarak Rus dezenformasyonuna dikkat çekiyor. Sputnik Türkiye, Euronews Türkçe ile birlikte Türkiye’de siyasi yelpazenin her tarafından okuyucu çekebilen haberlere imza atması ile dikkat çekiyor. Özellikle NATO ve Suriye İç Savaşı’na ilişkin haberleri sosyal medyada da etkileşim alıyor. Kırdemir’in (2020, s. 23) buradan hareketle altını çizdiği esas husus, stratejik konularda gündem yaratabilen Sputnik Türkiye haberlerinin Türkiye için olası bir milli güvenlik sorununa dönüşebileceği. 

Kırdemir’in (2020) uyarısının ardından, çeşitli ülkelerde dezenformasyon ile mücadele için özel birimler kurulmuş olduğunun altını çizmekte fayda var. Bunların arasında Rus dezenformasyonu ile mücadele için çalışan İsveç Psikolojik Savunma Otoritesi ve NATO Stratejik İletişim Mükemmeliyet Merkezi (STRATCOM) bulunuyor. Türkiye Cumhuriyeti İletişim Başkanlığı bünyesinde 5 Ağustos 2022’de kurulan Dezenformasyonla Mücadele Merkezi bu alanda Türkiye’nin attığı adımlardan birisi. Faaliyetleri arasında haftalık dezenformasyon bülteni hazırlamak bulunan birimin görevi, “Türkiye aleyhine yürütülen psikolojik harekat, propaganda, algı operasyonu, iç ve dış dezenformasyon faaliyetlerini takip” ve bunlarla mücadele etmek olarak açıklandı. Bu noktada Ekim 2022’nin haftalık dezenformasyon bültenlerinden örneklerle bir devletin bu alana girmesinin doğruluğunu irdeleyen bir NewsLabTurkey analizini incelemenizi öneriyoruz.

18 Ekim 2022’de yürürlüğe giren Basın Kanunu ile Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun ise Türkiye’nin dezenformasyon ile mücadele alanında attığı bir diğer adım ancak hayli tartışmalı. Kamuoyunda kısaca Dezenformasyon Yasası olarak anılan yasa, sosyal medyayı adeta polisiye bir mecraya çeviriyor. Sıradan sosyal medya kullanıcılarını kriminalize etme potansiyeli de barındıran yasanın yoğun sansür ve otosansüre yol açacağı düşünülüyor. Yasanın hapis cezası getiren çok tartışmalı 29. maddesi ise yürütmenin durdurulması istemi ile CHP tarafından Anayasa Mahkemesi’ne taşındı. Ancak Özgür’ün (2022) de vurguladığı üzere, yasaklar dezenformasyonu engellemiyor. Reuters Enstitüsü’nün (2017, s. 9) de hatırlattığı gibi, haberleşmenin kapalı platformlara kaymasına yol açıyor. Türkiye’de özellikle devlet memurları arasında WhatsApp kullanımının yayılıyor olması da Reuters Enstitüsü’nün (2017) bir diğer tespiti. PEN Amerika (2017) ise bir devlete ek güç kazandıran bütün yasaklara ilkesel olarak karşı. Bir sonraki bölüm, dezenformasyon ile mücadelede yasaklar dışında öne çıkan yöntemlere ilişkin kısa bir değerlendirme sunuyor. 

Medya Okuryazarlığından Bağımsız Teyitçiliğe: Dezenformasyon ile Mücadelede Öne Çıkan Yöntemler 

Yasakların işe yaramadığı haklı tespitini yapan Özgür’ün (2022) üzerinde durduğu çözüm ise eleştirel medya okuryazarlığı. Ancak salt dezenformasyon için 24 saat çalışan profesyonel kadroların bulunduğunu hatırladığımızda, medya okuryazarlığının ne denli etkili olabileceği tartışılabilir. Dezenformasyonun kimi zaman bir başkasının yerine geçen kukla sosyal medya hesapları, yani istihbarat yöntemlerinin sosyal medyaya taşınması yolu ile yapıldığını da hatırlamalıyız. İki uzmanın anımsattıkları gibi, kullanıcıların sosyal medya profillerini kukla hesap olarak kiraladıkları bir sektör bile ortaya çıkmış durumda (Schwarz ve Overdorf, 2020, s. 627). Bu gelişmeler ışığında okuyucunun aslında dezenformasyonun bir mağduru olduğunun altı çizilerek mağdur üzerinden değil fail üzerinden işleyen çözümlere odaklanmak gerekecektir.

Öte yandan “failin” kim olduğu sosyal medya şirketlerinin “yayıncı” mı yoksa “platform” mu oldukları sorusu etrafında düğümleniyor. Yayıncı ile platform farklı birer yasal statü ve farklı yasal sonuçlar doğuruyor. Amerika Birleşik Devletleri İletişim Uygunluk Yasası’nın (1996) 230. maddesi, sosyal medya şirketlerini birer “platform” olarak nitelendirerek bu şirketlere güçlü bir yasal zırh sağlıyor. 230. madde şirketlerin kullanıcıların ürettiği içerikten sorumlu tutulamayacağını kesin bir dil ile belirtiyor. İletişim Uygunluk Yasası, Silikon Vadisi’ne hakim olan düzenleme karşıtı özgürlükçü kültürün hem bir yansıması hem de bu kültürü daha da perçinleyen bir unsur. Birleşik Krallık Parlamentosu Medya, Spor ve Kültür Komisyonu (2018) ise içerik akışını çalışanları ve/veya kullandığı algoritma aracılığı ile aktif olarak biçimlendiren her platformun bir anlamda yayıncı olduğunu vurguluyor. Komisyon, geleneksel bir yayıncı da sayılamayacak sosyal medya şirketlerinin yayıncı ile platform arasında yeni bir karma yasal statü ile tanımlanmalarını tavsiye ediyor (Birleşik Krallık Parlamentosu, 2018, Bölüm 2). Avrupa Birliği’nin yaklaşımı şeffaflık ve kullanıcı onayı ilkeleri üzerinden şekillenirken, Türkiye’deki yeni Dezenformasyon Yasası sosyal medya şirketlerini adeta kolluk biriminin birer uzantısı biçimine çeviriyor.

PEN Amerika ise (2017) sosyal medya şirketleri etrafında dönen bu tartışmada unuttuğumuz dev bir oyuncuyu hatırlatıyor: Google arama motoru ve dünyanın en büyük çevrimiçi reklam aracı Google AdSense. PEN Amerika’nın (2017) vurguladığı üzere Google, otomatik doldurma terimleri ve arama sonuçlarını sıralama hiyerarşisi ile dezenformasyonun yayılması ile durdurulması arasında kritik bir yerde duruyor. Google’ın yönlendirici otomatik doldurma terimlerini kontrol ederek, nitelikli içeriği üst sıralarda listeleyip dezenformasyon barındıran içeriğin zor bulunmasını ve reklam almamasını sağlayarak bu mücadeleye katkı vermesi gerekiyor. Google (2019) bir süredir bu konular üzerine çalışıyor. Ancak yeni bir araştırmaya göre Google’ın adımları yetersiz. Yaygın olarak İngilizce dışında dillerin kullanıldığı ülkelere odaklanan araştırma, dezenformasyon barındıran içeriğin AdSense vasıtası ile reklam almaya devam ettiği ülkeler içinde ilk sırayı da Türkiye’nin aldığını gösteriyor (Silverman ve diğerleri, 2022). 

Bilgi teknolojisi şirketlerinin çoğunlukla teknoloji desteği ile yaptıkları içerik moderasyonunun dezenformasyon ile mücadelede ne kadar etkin olabileceği ise tartışma yaratmaya devam ediyor. Bu tartışma bir ön soruyu da içeriyor: Teknolojinin kullanımı ile ortaya çıkan bir sorunu çözmenin yolu yine teknolojiden mi geçiyor? (Marsden, Meyer ve Brown, 2020). Devamında ise teknolojinin kültürel kodlar barındıran içeriği anlamlandırmakta zorlanması ve metin odaklı olduğu için resim/video aracılığı ile yayılan dezenformasyonda yetersiz kalması tartışmaları geliyor. İçerik moderasyonunun insan-teknoloji işbirliği ile yapılması gerektiği konusunda bir mutabakat oluşur iken, Kertysova (2018) içerik moderasyonunun bir noktada ifade özgürlüğü tartışmasına yol açmasının kaçınılmaz olduğunu anımsatıyor. Aynı noktaya vurgu yapan diğer uzmanlar, teknoloji şirketlerinin içerik moderasyonuna girişmesinin bir yasal süreç işlemeksizin uygulanan özel sansür anlamına geldiğini de endişe ile belirtiyorlar (Marsden, Meyer ve Brown, 2020). 

Bağımsız doğrulama kuruluşları aracılığı ile dezenformasyon ile mücadele edilmesi ise otoriter popülizm çağında farklı tartışmalar açıyor. Cavaliere’nin (2020) aktardığına göre, teyitçiliğin kökeni 1980’lerde ABD gazetelerindeki siyasetçilerin seçim vaatlerinin gerçekleştirilip gerçekleştirilemeyeceğini değerlendiren analizlere dayanıyor. Lazer ve diğerleri (2018, s. 1095), teyitçiliğin etkisi üzerine hem olumlu hem olumsuz delil bulunduğunu, hiper-partizan görüşlerin ise teyide hayli dirençli olduğunu ekliyorlar. Burada altta yatan esas sebep ise duygusallık. Siyaset bilimci Loewenstein, otoriter sistemleri “anayasal yönetimin yerini duygusal yönetimin” aldığı sistemler olarak tanımlıyor (Loewenstein, 1937, s. 418). Duygusal sistemler demokrasilerdeki gibi rasyonel iletiler üzerinden değil, duygusal iletiler üzerinden işliyor. Yerleşik sistemin zulmüne uğramış olmak, bu sisteme karşı direnmek, bu uğurda kahraman hatta şehit olmak gibi söylemler duygusal söylemin örneklerı arasında (Loewenstein, 1937). Türkiye’de siyasi literatüre giren “kefenimizi giydik” gibi terimlerin de bu duygusal söyleme uyduğunu söyleyebiliriz. 

Loewenstein’e (1937) göre duygusalın karşılığı rasyonel olan değil; “daha duygusal” olan (ya da olabilen). Temeli rasyonel metodolojiye dayanan teyitçiliğin ise daha duygusal olması güç. Monsees’e (2021) göre popülizmin yükselişine paralel gelişen dezenformasyonla mücadelede esas kavranması gereken tam da bu. Duygusal olan sisteme hakim oldukça, haber paylaşımı da bir duygusal dışavurum biçimini alıyor. İçeriğin sahte olduğunun bilinmesi bile bu dışavurum davranışını her zaman engellemiyor. (Sahte) haber, seçkinler tarafından ötekileştirildiğini düşünen “halk” tarafından popülist lider ile kurulan duygusal bağı teşhir etmek için paylaşılıyor (Monsees, 2021).

Teyitçiliğin başarısının artması için bu duygusal bağı yakından inceleyerek buna uygun bir dil geliştirmesi gerekebilir. Aynı dil teyitçilerin, “halk” tarafından paylaşılanların yanlışlığını vurgulayan seçkin bir epistemik topluluk olarak algılanma olasılığını da azaltacaktır. 

İstihbarat kökenli üç uzman ise, interneti teyitli internet ve “Pinokyo interneti” olarak ikiye ayırmayı öneriyorlar (Pherson, Ranta ve Cannon, 2021). Bu ikiye bölme fikri Twitter’ın yeni sahibi Elon Musk tarafından da geçtiğimiz günlerde ortaya atıldı. Kendisini bir “ifade özgürlüğü köktencisi” olarak tasvir eden Musk, Twitter’ı denetlenen ve denetlenmeyen Twitter olarak ikiye bölebileceğinden başlayıp onaylı hesaplardan ayda 8 dolar gibi bir ücret talep edilebileceğine varan bir dizi yeni öneri ile gündem yaratmaya devam ediyor.

Ancak esas merak konusu, 6 Ocak 2021’deki Kongre baskınını cesaretlendiren söylemleri nedeniyle hesabı kapatılan Trump’ın Twitter hesabını geri alıp alamayacağı idi. Ukrayna’nın işgalinden dünyanın başka yerlerindeki olaylara ilişkin sansasyonel açıklamalarının ardından Twitter’ı da satın alınca, The New York Times tarafından bir “jeopolitik kaos unsuru” olarak tanımlanan Musk, düzenlediği oylamada kullanılan 15 milyon oy içerisinde % 51.8 oranında “evet” sonucunun çıkmasıyla Trump’ın hesabının açılmasına izin verdi. 19 Kasım 2022 itibariyle Twitter hesabını yeniden kullanmaya başlayabilen Trump’ın, bu hesabı “Büyük Yalan”ı alevlendirmek için kullanacağından endişe ediliyor. 

Aslında “jeopolitik kaos unsuru” benzetmesi bu bölümün ana temasını büyük bir isabetle özetliyor. Teknoloji ne iyidir ne de kötü: etkisi kim tarafından ne amaçla kullanıldığına bağlıdır (Kranzberg, 1986). Günümüzde siyasi ve jeopolitik hedefler ile içe içe geçen bilgi teknolojileri, Musk’ın politikaları doğrultusunda yukarıda alıntılanan 27 Ekim 2022 tarihli tweetinde belirttiği gibi bir “ortak dijital kent meydanı” olabilir. Öte yandan Büyük Yalan’a hizmet eden bir karmaşa unsuruna da dönüşebilir. Bunu ilerleyen günlerde hep beraber göreceğiz. Sırada ise raporun “Büyük Yalan”ı da detaylandıran seçim dezenformasyonuna odaklı ikinci bölümü var.