Geçen hafta üzerinde çalıştığım haberde kullanmam gereken bir ifadenin doğru olup olmadığına emin olamadım. Yanlış bir şey yazmaktan, kapsayıcı olmamaktan korkmuştum. Böyle durumlarda akla gelen ilk şey, güvendiğimiz ve bu alanda yetkin olduğunu bildiğimiz bir meslektaşımıza danışmak oluyor. Geçerli mi? Evet, ama daha iyi bir yöntem neden olmasın? Ayrıca kullandığımız dil ve terminoloji sürekli olarak değişiyor, dolayısıyla günceli yakalamak da bir o kadar önemli oluyor.
Tam da bu nedenle dayanışma derneklerinin, meslek örgütlerinin ve alanında uzmanların bir araya gelip hazırladığı rehberler gazeteciler için çok önemli kaynaklar oluyor. Zira gazetecilerin kullandığı sözcükler, olayları anlatma ve aktarma biçimleri toplumun söz konusu olan konu hakkındaki fikirlerini ve yargılarını etkileyecek önemli bir güce sahip.
Biz de geçen günlerde bu kaynaklardan birini oluşturan Pembe Hayat LGBTİ+ Dayanışma Derneği’nin kapısını çaldık. Derneğin hazırladığı “Gazeteciler için Trans Medya Rehberi” dijital ortamda yayınlandı. Raporu hazırlayan Tuveyç Timur’a bu rehbere neden ihtiyaç duyduğumuzu, mevcut medya düzeninde translarla ilgili haberlerde nasıl eksiklikler ve hatalar olduğunu sorduk.
Raporun hazırlanma süreci nasıldı? Hangi kaynaklardan yararlandınız, nasıl veriler kullandınız?
Kolay işleyen bir süreç değildi rehberi hazırlamak. Çünkü translar özelinde haber yazımı ile ilgili hap bilgiler içeren bir kaynak Türkiye’de henüz yoktu. LGBTİ+’lar özelinde, Kaos GL ve Pembe Hayat Derneği’nin 2016 yılında yayınladığı “Gasteler Bizi Söyler” başlıklı Medyada Nefret Söylemi, Ayrımcılık ve Alternatif Haber Rehberi ve Bianet’in Toplumsal Cinsiyet Odaklı Habercilik El Kitabı, rehberi hazırlarken incelediğim kaynaklar arasında. Fakat rehberi hazırlarken daha çok deneyim aktarımlarından, kendi haber okuma ve yazma deneyimlerimden ve yabancı kaynaklardan yararlandığımı söyleyebilirim. Özellikle Trans Gazeteciler Derneği’nin hazırladığı bir stil rehberi mevcut, haber dili olarak bazı kullanımlarda Türkiye ile kültürel farklılıklar bulunsa da, bu alanda önemli bir kaynak. Trans Media Watch’un hazırladığı bir stil rehberi daha var, bu da haber yazımı ile ilgili ipuçlarını içeren kısa bir rehber. Son olarak, Transgender Europe’un “Guide for Journalists” adında bir rehberi mevcut, bu rehber de pratik bilgilerin yanı sıra transların yaşadığı yasal süreçlere de (cinsiyet tanıma, nefret suçu, sağlık hizmetleri gibi) yer veriyor. Bu üç rehber de hazırlık aşamasında ve içerik haritasını oluşturmada destek aldığım kaynaklardı. Bunların yanında belirtmekte fayda olabilir, aslında birçok yabancı haber kaynağı uzun süredir LGBTİQ+ Style Guide oluşturmuş durumda. Onlar da haberde dili dönüştürmeye çalışırken yararlanabileceğimiz iyi birer kılavuz olabilir.
Muhabirlerin ve editörlerin kullandıkları sözcükler ve haberleri ele alma biçimleri neleri değiştirebilir? Biz gazetecilerin kullandığı dil ve bakış açısı neden önemli?
Gazeteciler tarafından kullanılan dil ve bakış açısı, kamuoyunun “marjinalleştirilmiş” topluluklara ilişkin anlayış ve algısını etkileyebileceği için büyük önem taşıyor. Zira haberlerde dilin seçimi, belirli bir perspektiften konuya yaklaşımın ifadesidir ve haberi algılama ve yorumlama biçimlerimizi etkiler. Aslında bu rehberle, kılavuz ilkeler sunarak; sosyal damgaları, etiketleri ve olumsuz klişeleri sürdürmekten kaçınan doğru, hassas ve kapsayıcı bir dilin önemini vurgulamaya çalıştık. Haber yaparken güç dinamiklerinin farkında olmak önemlidir. Bu da, dilin ve anlatıların önyargıları sürdürme veya insanları daha da ötekileştirme yollarına karşı dikkatli olmayı ve proaktif bir şekilde toplumda yaşam deneyimi olan kişilerin bakış açılarını ve içgörülerini araştırmayı gerektiriyor. Dolayısıyla, olumsuz veya damgalayıcı dil önyargı ve ayrımcılığa katkıda bulunabilirken; doğru ve saygılı dil, anlayış ve kabulü teşvik etmeye destek olabilir.
Sadece özneleri ilgilendiren haberlerde değil, tüm haberlerde transların seslerine yer vermek de aslında medyada doğru ve kapsayıcı temsilin teşvik edilmesi için önemli. Gazetecilere bu konuda neler önerebilirsiniz, hikâyelerini ve haberlerini kurarken neler yapmalılar?
Tabii ki transların bakış açılarını ve deneyimlerini yalnızca transları doğrudan ilgilendiren haberlere değil, çeşitli bağlamlara dahil etmek; bilginin kapsamını genişleterek doğru ve eşit bilgiye ulaşmamızı sağlayıp aynı zamanda transların medyaki temsiliyetini de artırır. Bu noktada hikâyeleri ve haberleri kurarken kullanılan dilin, çerçevelemenin ve toplumsal bağlamın translar ve toplumun geneli üzerindeki potansiyel etkisinin göz önünde bulundurulması önemli. Özellikle cinsiyet kimliği temelli yapılan haberlerde, salt ikili cinsiyet sistemin getirdiği veriler ve anlayışlar üzerinden üretimler yapmak, toplumsal cinsiyet normlarına uymayan kişileri soyutladığı gibi, bu kişilere ve sunulan bilgiye yönelik olumlu ve olumsuz etkileri de gözardı etmiş oluyor. Bu noktada, sosyal ve kültürel faktörlerin transların hayatını nasıl etkilediğini anlamak, dil ve terminoloji kullanımı, hikâyenin adil ve doğru bir şekilde sunulduğundan emin olmak için translarla veya alandaki uzmanlarla, derneklerle konuşmak, transları etkileyen konulara ilişkin daha eksiksiz ve incelikli bir resim sunabilir.
Transfobinin transların yaşamlarını nasıl etkilediğini vurgulamak önemli
Raporda “transfobik yorumlara yer vermeyin” ifadesi yer alıyor. Transların yaşadıkları sorunlara dair haberler yapıldığında transfobi nasıl ele alınmalı? Transfobinin bir nefret suçu olduğunu açıklamak, doğru bir yaklaşım olabilir mi?
Transfobi, translara yönelik bir ayrımcılık ve önyargı biçimidir ve transların ruhsal ve fiziksel sağlıklarının yanı sıra temel hak ve hizmetlere erişimleri üzerinde de ciddi sonuçlar doğurabilir. Transfobinin bir nefret suçu olduğunu açıklamak yararlı bir yaklaşım olabilir; ancak bağlam sağlamak ve transfobinin transların yaşamlarını nasıl etkilediğini vurgulamak da önemlidir. Özellikle de ayrımcılık, taciz ve şiddetle ilişkili olarak transfobinin trans yaşamlarını nasıl olumsuz etkilediğini; sağlık hizmetleri, barınma, istihdam gibi temel ihtiyaçlara erişimi nasıl engelleyebileceğini, hatta yaşamını tehdit edebilen diğer damgalama ve şiddet biçimlerine yol açabileceğini anlatmak, okuyucuların konunun ciddiyetini anlamasına yardımcı olabilir. Tabii ki burada transların yaşadıkları deneyimlerle ilgili empati ve anlayışı teşvik eden doğru ve nüanslı habercilik yapmak ve bu haber anlayışını teşvik etmek devreye giriyor. Zira haberlerde kullanılan dil, cinsiyet kimlikleri veya ifadeleri ne olursa olsun tüm kişilere saygıyı teşvik ederken okuyucuları ilgili konu hakkında eğitmeyi ve bilgilendirmeyi de amaçlamalı.
Haber dili ve içeriklerdeki kapsayıcılık kadar medya endüstrisindeki istihdam konusunun da önemli olduğunu düşünüyorum. Trans gazetecilerin Türkiye medya endüstrisindeki konumu ve çalışma koşulları hakkında neler söyleyebilirsiniz?
Trans gazeteciler, diğer translar gibi, işe alım sürecinde ayrımcılık, işyerinde taciz ve zorbalık ve kariyer gelişimi için eşit fırsatlara erişim eksikliği gibi istihdam engelleriyle karşılaşabiliyor. Bu durum, ruh sağlıkları, mali istikrarları ve genel refahları üzerinde önemli bir etkiye sahip oluyor.
Bu sorunları ele almak için, Türkiye’deki medya kuruluşlarının işe alım uygulamalarında ve işyeri kültüründe kapsayıcılığı ve çeşitliliği teşvik eden politikalar uygulaması önemli. Bu, çalışanlara translar hakkında eğitim ve kaynak sağlamayı, kapsayıcı dil ve habercilik için kılavuzlar oluşturmayı ve cinsiyet kimlikleri veya ifadeleri ne olursa olsun tüm çalışanlar için güvenli ve destekleyici bir çalışma ortamı yaratmayı içeren politikalar üretmeyi gerektiriyor.
Trans gazetecilerin ve medya profesyonellerinin seslerini desteklemek ve yükseltmek, deneyimlerini ve bakış açılarını paylaşabilecekleri bir platforma sahip olmalarını sağlamak ve Türkiye’de ve dünyada trans toplumunun karşı karşıya olduğu sorunlara ilişkin farkındalığın artırılmasına destek olmak da önemli.
İlk adım hatalarımızı kabul etmek
Kişisel gözlemlerinden yararlanarak cis-hetero erkek muhabir ve editörlerin haber yazma ve terminoloji konusunda yeterli özeni göstermediğimi söyleyebilirim. Medyadaki mevcut durum da bunun kanıtı niteliğinde… Haber odalarında nasıl bir değişime ve bakış açısına ihtiyacımız var? Bu konuda daha dikkatli ve gelişime açık muhabirler olarak neler yapabiliriz?
Rehberde haber merkezlerinin kapsayıcı olması ile ilgili bir bölüm mevcut. Burada, “kendinizi eğitin, trans gazetecileri işe alın, trans toplulukları veya dernekleriyle bağlantılar kurun, haberlerde trans seslere yer verin ve eğitim verin” başlıkları altında detaylıca açıklanıyor. Özetleyecek olursak, ilk adım, medyada haber yazımı ve terminolojisine dikkat edilmemesi ile ilgili bir sorun olduğunu kabul etmek ve dili dönüştürmeyle ilgili bir rehber hazırlamak, daha önce de belirttiğim gibi birçok gazete stil rehberi oluşturmuş durumda. Onlardan yararlanılabilir. Bir diğeri, haber merkezlerinde çeşitliliğin ve kapsayıcılığın teşvik edilmesi. Cinsiyet kimliği, ırk, etnik köken ve cinsel yönelim açısından daha çeşitli ve kapsayıcı olmak, haberlerde daha geniş bir perspektif ve deneyim yelpazesinin temsil edilmesine de olanak sağlar. Trans sorunları hakkında haber yapmak üzere alıntılar ve röportajlar için trans uzmanlar ve kaynakları aktif olarak aramak ve trans sorunlarına odaklanmayan haberlerde trans perspektiflerine yer vermek daha kapsayıcı, çeşitli, eşitlikçi ve temsili bir medya ortamı yaratabilir.
Kişinin cinsel kimlik ya da yönelimi hakkında bilgi vermek her haber için doğru olmayabilir
Literatüre hakim olunmadığında “trans birey” gibi kalıpların ayrıştırıcı kelimelere dönüştüğünü de görüyoruz. Hazırlanan içerikte, bir kişinin cinsel kimlik ya da yönelimi hakkında bilgi vermek hangi durumlarda elzem oluyor? Cinsel yönelimini ve kimliğini vurgulamanın lüzumu olmadığı ve hatta ötekileştirici bir yönü olduğu durumlar neler?
Cinsiyet kimliği veya cinsel yönelimle ilgili herhangi bir meseleyi doğrudan içermeyen bir haberde, kişilerin cinsiyet kimliklerine ve cinsel yönelimlerine yer vermek haberin gerçek amacından sapmasına neden olur. En nihayetinde bir haberin amacı topluma bir konuyla ilgili bilgi vermek, bilgi akışını sağlamak. Bu amacı neden saptırarak toplumdaki önyargıların güçlenmesine ve ayrımcılığın artmasına yol açalım? Kimliklere ve yönelimlere odaklı kalmak öznel bir bakış açısı da yaratır aynı zamanda ve haberin gerçeği yansıtmamasına ve yanlış anlaşılmalara sebep olabilir. Hâlihazırda kimlikler bazında zaten birçok ayrımcılık, ötekileştirme, marjinalleştirme, damgalama yaşanıyor. Bunları içeriği yansıtmayan şekillerde haberde sunmak pekiştirmeye, stereotipleri ve önyargıları sürdürmeye, homofobinin, transfobinin yeniden üretilmesine zemin hazırlar. Kimlikleri ve yönelimleri tam da bu pekiştirilmemesi ve sürdürülmemesi gereken konular özelinde; kişilerin bakış açılarını değiştirmemize, sorgulatmamıza olanak sağlayan ve “marjinalleştirilen” grupların medyada temsiliyetini artırmaya yönelik haber içeriklerinde yer vermek önemli.
Fotoğraflar çeşitliliği yansıtmalı ve güven unsuru gözetilmeli
Haber dili kadar görseller ve fotoğraflar da önemli. Trans haberlerinde görsel ve fotoğraf konusunda nelere dikkat edilmeli?
Haberlerde görseller ve fotoğraflar, haberin anlatımını güçlendiren önemli bir unsur. İyi bir görsel, haberin etkisini artırabilir ve okuyucunun habere daha fazla ilgi göstermesini sağlayabilir. Ancak, transları anlatan haberlerde görsel ve fotoğraf seçiminde bazı önemli noktalar var elbet. Stereotipik görsellerden kaçınmak bunlardan biri. Örneğin, trans kadınlar her zaman makyaj yapmış ve feminen görünmek zorunda değildir. Dolayısıyla bu tip görseller kullanmak, transların gerçek yaşamlarını yansıtmaz. Fotoğraflarda transları çeşitli ve çok yönlü olarak göstermek doğru bir temsili de beraberinde getirir. Herkesin deneyimi farklı olduğundan, transların farklı yaş, cinsiyet kimliği, cinsel yönelim ve etnik kökenlere sahip olabileceği unutulmamalıdır. Haberlerde kullanılan fotoğrafların da bu çeşitliliği yansıtması gerekiyor. Güvenlik konusu da translar için elzem. Kullanılacak görüntülerin kamuya açık bir şekilde tasvir edilmesini istemeyebilecekleri gerçeğini kabul etmek gerekiyor. Bu tarz fotoğraflar kullanıldığında zaten günlük rutinde birçok güvenlik problemi yaşayan; her an bir tacize, saldırıya, dışlanmaya maruz bırakılan translar için daha da tetikleyici durumlara sebep olabilir. Aynı zamanda okuyucuları da nefrete teşvik eden bir alanı yaratabilir.
Rehberin güncellenebilir bir yapıya sahip olduğu belirtiliyor. Medya çalışanları bu rehberi nasıl kullanabilir ve varsa önerilerini nasıl iletebilirler?
Medya çalışanları rehberde bulunmayan konularda veya güncellenmesi gereken bilgilerde bir eksiklik fark ederlerse, rehberi güncellemek için önerilerde bulunabilirler. Bu önerilerini medya@pembehayat.org adresine iletebilirler. Çünkü kullandığımız dil ve terminoloji sürekli olarak değişen, dönüşen bir yapıda. Dolayısıyla rehberlerin de bu dönüşüme uygun olarak revize edilmesi ve gerektiğinde ek bölümlerle birlikte genişletilmesi de gerekiyor. Her transın kendine özgü bir deneyimi ve kimliği olduğu için, rehberde önerilen dil kullanımı veya yaklaşım herkes için uygun olmayabilir. Bu nedenle haber yazarken farklılıkları ve yaşam tarzlarını dikkate alarak ve dönüşümün de farkında olarak hareket etmek elzem.
