Türkiye’de cinsellikle ilgili konuşmak toplumsal muhafazakârlaşmaya rağmen yeni medya teknolojilerinin getirileriyle kolaylaştı denebilir. Google sonuçlarında öne çıkan kizlarsoruyor.com benzeri forumlardan Ekşi Sözlük’e cinsel sağlık ve üreme sağlığı ile ilgili birçok soruya internet üzerinden yanıt bulmak mümkün.

Bu, aslında son on yılda ortaya çıkan bir durum. Bundan önceki süreçte cinsel sağlık ve üreme sağlığı birçoğumuz için ya kulaktan kulağa aktarılan bir bilginin konusuydu ya da Türkiye’de cinsellik ve cinsel sağlık denildiğinde akla gelen isimlerden biri olan Haydar Dümen’in köşe yazıları alanı domine ediyordu. Bu araştırmanın yayınlanması kendisinin vefatıyla aynı döneme denk geldi. Her ne kadar artık, cinsellik gazetelerde soru cevap usulü hakkında bilgiye ulaştığımız bir konu olmaktan çıkmışsa da Dümen’in farklı jenerasyonlardan insanların sorularına yanıt verdiği köşesi Türkiye açısından yer yer problemli ve dışlayıcı içeriğine rağmen cinsel sağlık tartışmalarına açılan kapıyı araladı. Bugün çoğunlukla gece editörlerinden sağlık editörlerine çoğunlukla isimleri öne çıkmayan gazetecilerin elinde olan cinsel sağlık ve üreme sağlığı temalı içerikler ise hem yoğun ilgi görmeye hem de bazen mizahi bazen eleştirel bir dille tartışılmaya devam ediyor.

Türkiye’de cinsel sağlık ve üreme sağlığına dair haberleri ele aldığımız bu rapora elbette Türkiye’de cinsiyet meselesinin ve cinsiyet eşitliği meselesinin durumuyla başlamakta fayda var. Dünya Ekonomi Forumu’nun 2020 Toplumsal Cinsiyet Farkı Raporu’na göre Türkiye, toplumsal cinsiyet eşitliği açısından 153 ülke arasında sondan 23. sırada yer alıyor. Cinsiyet eşitliğindeki bu uçurumun yanı sıra, sosyal, ekonomik, kültürel ve politik bir dizi faktöre paralel olarak Türkiye’de başta kadınlar, LGBTİ+’lar ve engelliler açısından “Cinsel Sağlık ve Üreme Sağlığı (CSÜS)” hizmet ve haklarına ulaşma noktasında ciddi sıkıntılar mevcut.

Bu sıkıntılı atmosfer içerisinde, çeşitli problemlerin kesiştiği CSÜS konularının medya tarafından nasıl haberleştirildiği, hangi konuların ön plana çıkarıldığı, hangilerinin işlenmediği, kırılgan grupların nasıl temsil edildiği ve haber kaynaklarının ne olduğunu irdelemek, hem medya profesyonelleri hem de toplumun tamamı için gerekli farkındalığın oluşmasında önemli sorular olarak beliriyor. 11 farklı gazetenin altı aylık bir zaman dilimi içerisinde yayınladığı CSÜS haberlerini analiz ettiğimiz bu çalışmanın çıkış noktasında, her zaman karşımıza çıkan, kanıksadığımız veya dikkatimizden kaçan cinsel sağlık ve üreme sağlığına ilişkin haberleri bu sorularla birlikte değerlendirme amacı bulunuyor.

Araştırmanın bulgularına geçmeden önce, cinsel sağlık ve üreme sağlığı nedir, bu konulara ilişkin temel haklarımız neler, CSÜS haberleri niçin önemli sorularına kısaca cevap vermek, raporun bulgularının yukarıdaki sorular bağlamında okunabilmesi açısından önemli.

Cinsel Sağlık ve Üreme Sağlığı Nedir?

Dünya Sağlık Örgütü cinselliği; fiziksel, duygusal, entelektüel ve sosyal yönlerin kişiliği, iletişimi ve aşkı zenginleştirici etkilerinin bileşiminden oluşan çok katmanlı bir olgu olarak tanımlıyor (DSÖ, 2006).

Bu tanıma paralel olarak, cinsel sağlık ve üreme sağlığı; üreme sistemi ve işlevleriyle ilgili sadece hastalık ya da sakatlık olmaması durumunu değil, bedensel, zihinsel ve sosyal açıdan bütünüyle iyi olma durumunu ve hiçbir baskı altında kalmadan CSÜS’e ilişkin sağlıklı, doğru ve güncel bilgiye ulaşabilmeyi, tedavi ve yöntemler arasından özgürce seçim yapabilmeyi içeriyor (DSÖ, 2006).

Medyanın Rolü

Literatürdeki çalışmalar ve sayısı oldukça fazla olan araştırmalar, medyanın cinsellik ve cinsel sağlığa dair sunduğu içerik ve şemaların bireylerin bilgi, tutum ve davranışlarını şekillendirerek alınan kararlarda belirleyici olduğunu gösteriyor (Finlay & Faulkner, 2005; Manduley ve ark., 2020). Cinselliğin toplumsal bir tabu olduğu, cinsel eğitim olgusunun gelişmediği ve ilgili hizmetlere ulaşmada problemlerin yaşandığı Türkiye’de ise, medyanın bu rolü şüphesiz daha belirgin. Örneğin Cinsel Eğitim Tedavi ve Araştırma Derneği (CETAD) tarafından Türkiye genelinde yürütülerek 2006 yılında tamamlanan “Cinsel Sağlık ve Üreme Sağlığı Araştırması”, cinselliğe ilişkin bilgi kaynaklarının başında televizyondaki sağlık programlarının geldiğini, programlarda edindiği bilgilerin etkisiyle doktora başvuranların oranının %30,5 olduğunu gösteriyor.

Daha güncel bir araştırmaya göre ise, özellikle gençler, LGBTİ+’lar ve kırsal kesimlerde yaşayan kadınlar cinsel sağlık ve üreme sağlığına ilişkin konularda profesyonel yardımdan önce internet aramasına başvurmakta ve ihtiyaç duydukları bilgileri çeşitli medya platformlarında elde etmekteler (Esin ve ark., 2021). Dolayısıyla, medyada yer alan CSÜS haberlerinin yeterli ve doğru olması, reklam/PR ve bilimsel bilgi sınırının bulanıklaşmaması ve toplumun tamamını ve “gerçek sorunları” temsil edecek şekilde kurgulanması “cinselliğe ve üremeye ilişkin bilgiyi edinme” hakkının zarar görmemesi açısından oldukça önemli.

İhtiyaca dayalı bilgiye ulaşmanın yanı sıra, medyanın HIV, AIDS, HPV gibi bulaşıcı hastalıklara ilişkin hem toplumsal farkındalık yaratma hem de politika yapıcılar üzerinde baskı yaratma noktasındaki rolü de yadsınamaz. Örneğin, HPV aşısının ücretsiz olmasına yönelik gerçekleştirilen kampanyaların medyadaki görünürlüğünün artması, sivil toplum örgütlerinin talep ve eylemlerine daha sık yer verilmesi bu bağlamda oldukça önemli ve güncel bir mesele olarak karşımıza çıkıyor.

Cinsel sağlık ve üreme sağlığı haberlerinin etkisini değerlendirirken, medyanın kimi zaman toplumu, nüfusu ve bedenleri şekillendiren ve yöneten bir iktidar aracına dönüşebildiğini de göz önünde bulundurmak gerekiyor. Nitekim araştırmanın bulguları da, bazı medya kuruluşlarının öncelik verdiği konuların ve bu konuların ele alınış biçimlerinin iktidarın nüfus, sağlık ve kadın politikalarıyla, kırılgan gruplara yönelik negatif ve ayrıştırıcı söylemleriyle paralellik gösterdiğini ortaya koyuyor. Daha genel bir ifadeyle, araştırmada yer alan CSÜS haberlerinin analizi Türkiye medyasının genel dinamiklerine ve kimlikleri şekillendiren bir iktidar aracı olarak işleyişine dair ipuçları içeriyor.

Politik karar ve söylemlerin CSÜS üzerinden medyaya yansımaları başta olmak üzere çeşitli toplumsal dinamiklerin izini sürmeye imkân veren bu bulguların, anne-gebe ölümleri, aşırı doğurganlık, LGBTİ+lara karşı nefret söylemi, kadın bedeni ve cinselliği üzerinden uygulanan şiddet gibi konularda önemli sınavlar vermeye devam ettiğimiz mevcut dönemde, cinsiyet eşitliğinin ve CSÜS haklarının merkeze alındığı bir yayın çeşitliliği ve politikası oluşturulması noktasında medya kuruluşları ve gazetecilere faydalı olmasını umuyoruz.