Dijital dönüşümle birlikte geleneksel eğlence biçimleri yerini dijital eğlenceye bırakmaya başladı. Artık sosyal medya, oyunlar, video platformları ve diğer dijital kanallar aracılığıyla yeni ve daha kişiselleştirilmiş eğlence biçimlerine yönelen bireyler, eğlenceyi istedikleri zaman ve istedikleri yerde bulabilmekte. Aynı zamanda etkileşimli hâle gelen dijital eğlence biçimleriyle insanlar arasındaki bağlantılanma biçimleri de çeşitlenmekte. Örneğin, canlı yayınlar aracılığıyla insanlar birbirleriyle etkileşimde bulunabilir, çevrimiçi oyunlar aracılığıyla arkadaşlarıyla birlikte oynayabilir ve sosyal medya aracılığıyla insanlarla bağlantı kurabilirler.

Diğer yandan eğlence endüstrisinde yeni fırsatların ortaya çıkmasıyla sanal gerçeklik ve artırılmış gerçeklik gibi teknolojiler eğlence deneyimlerini daha da geliştirerek farklılaştırmakta. Dijital eğlence araçları, yeni iş modellerinin ortaya çıkmasına da yol açmakta. Örneğin, bağışlar veya reklamlar aracılığıyla para kazanan canlı yayın yapımcıları ve video içerik oluşturucuları, dijital eğlence endüstrisinde önemli bir rol oynuyor. Bu doğrultuda kişiselleştirilmiş, etkileşimli ve farklılaştırılmış bir eğlence deneyimi sunan platformlar arasında Tango ve Bigo Live gibi sosyal canlı yayın platformlarını da gösterebiliriz. Canlı video yayıncılığı izleyicilerin ilgisini canlı tutmak, bağış istemek, yakınlık kurmak, izleyicileri koordine etmek ve içeriği oluşturmak dahil olmak üzere dijital olarak dolayımlanmış bir pratiğe tekabül eder. 

Geleneksel eğlence kültürünün bir parçası olan pavyonlar ile Tango ve Bigo Live uygulamalarında dijital olarak dolayımlanmış benzer bir eğlence anlayışı dikkat çekmekte.

Pavyonlar, sınırlı bir kentsel mekâna bağlı yerel bir scene (kolektif olarak yürütülen canlı performansların merkezi) bağlamında öne çıkar (Satır, 2014: 37, 225). Tango ve Bigo Live uygulamaları da benzer şekilde dijital bir uzamda hem yerel hem de küresel bir scene olarak ele alınabilir. Bu platformlardaki bazı sosyal canlı yayın pratikleri de bu anlamda “sanal pavyon” nitelemesine işaret eder. Bu noktada aradaki benzerlikleri ortaya koymak ve bu platformları detaylandırmak adına performans, maddi gelir, katılım ve kurallar bağlamında bir inceleme yapabiliriz. 

PERFORMANS

Fransızca “pavillon” kelimesinden dilimize uyarlanan pavyon; geceleri geç saatlere kadar açık olan, dans etmek, müzik dinlemek ve gösteri izlemek için gidilen içkili eğlence yerlerine tekabül eder (Satır, 2014: 224). Pavyonlarda mekâna bağlı konsomatris olarak çalışan kadınların, müşterilerin masasına oturarak gece boyunca veya belirli bir saat aralığında, onlara eşlik etmesine ise konsomasyon hizmeti denir (Satır, 2014: 234). Pavyonlarda her kadının düzenli bir müşteri tabanı olabileceği gibi talep yaratmak üzere geliştirilen bazı stratejik davranışlardan da söz edilebilir (Satır, 2014: 235):

“Buna göre, kadın aktörler, tanıdıkları olmayan müşterilerin dikkatlerini iki yolla çekerler. Bunlardan en klâsiği, masa veya locaya gelerek doğrudan tanışma yöntemidir. Eğer kadınlar, müşteri tarafından beğenilirlerse davet alıp otururlar ve gecenin ilerleyen saatlerinde masa müşterileriyle oyuna kalkarlar. Diğer bir strateji ise, kendilerini göstermek için sahneye çıkıp oyun oynamaya başlamalarıdır. Müşteri bu yolla oynamak istediği kadını sahnede görerek seçmektedir. Yukarıda da değinildiği gibi, oyuncu kadınların görevi yalnızca sahneyle sınırlı değildir. Burada sergilediği performansı, masada konsomasyon hizmetiyle de tamamlamak zorundadır. Masada birlikte içilen her içki müşterinin hesabına yazılmaktadır.” (Satır, 2014: 235)

Müşterilerin dikkatini çekmek için konsomatrislerin uyguladığı stratejiler Tango ve Bigo Live platformlarında da açığa çıkıyor. Öyle ki, canlı yayın bu anlamda tam olarak dijital bir pavyon sahnesine tekabül ediyor. Dikkat çekici, dekolte kıyafetlerle pavyonlardakine benzer şekilde (Satır, 2014: 236) kadın yayıncılar, müzik eşliğinde dans ederek kullanıcıların yayına katılmalarını bekliyorlar. Ancak dijital dolayımlı bu sanal pavyonlarda anonimlik, yaratılan imajı da etkileyen önemli bir faktör. Bu platformlarda yayıncılar yüzlerini maskelerle kapatarak, çeşitli filtreler kullanarak ya da basitçe kadraja yüzlerini almayarak kimliklerini saklayabilme imkânına sahip.

Görsel 3: Bigo App Store Preview 

Heteroseksüel erkeklerin fantazilerini odağa alan bu canlı yayın kurgularında kimliğin gizlenebilmesi yayın yapan kadınlara görece güvenli bir uzam sağlarken, bedene ve bedensel performansa dayalı olan çevrimiçi popülerliği ve dolaylı olarak kârlılığı olumsuz etkileyebilmekte. Öyle ki yüzün görünmesi, yayıncılar tarafından güvenilir olduklarının ve içeriklerin otantikliğinin bir sağlaması olarak ifade ediliyor. Yayın yapılan mekânın da benzer şekilde ayırt edici ögeler barındırmadığı dikkat çekmekte. Yayıncıların çoğunun ortak noktası yayınların ev ortamında gerçekleşmesi ve yayıncıların profesyonel yayıncı koltuğu kullanmaları olarak gösterilebilir. 

Bu canlı yayın eğlencesinin kârlılığı, sanal hediyelere bağlı bir “hediye ekonomisi” kisvesi altında gizli (Zou, 2018). Sürekli bir sanal hediye akışı almak için yayıncı kadınlar, belirli rolleri ve imajları sergilemek üzere yönlendirilir, izleyicileri sürekli (maddi) destek sağlamaya ikna etmek için etkileşime girer (Wang, 2021: 2). Kullanıcı ekranı kaydırarak tüm yayınları görüntüleyebilir, dilediği yayında kalarak yayıncının ve diğer katılımcıların görebileceği yorumlar gönderebilir, beğeni veya takip etme imkânı bulabilir ve yayıncıya ücretli çeşitli item’lar göndererek bağış yapabilir. “Fan grubu” seçeneği ile hayran gruplarına katılabilir. Davetli kullanıcılar (birebir veya 8 kişiye kadar) özel sohbet odalarına katılabilir. “Çoklu konuk yayın” seçeneği ile birden fazla konuğun aynı yayında buluşması mümkündür. Yayıncı kabul ederse yayına görüntülü-sesli olarak katılım sağlayabilir veya özel sohbet odasında yayıncıyla birebir etkileşime geçebilir. Dolayısıyla kadınların imajının ve performansın benzerliği, pavyonlardaki içkinin yerini bu kez hediye ögelerinin (gift items) aldığı ve performansın sahneyle sınırlandırılmadığı görülür.

MADDİ GELİR

Pavyonlarda olduğu gibi bu platformlarda da kazanç ya da kâr, performansa ve sunulan hizmete bağlı. Bu noktada performansı belirleyen etmenler arasında kadın yayıncıların dış görünüşleri (imajları), kullanıcılarla etkileşime geçme biçimleri (sohbet, dans, vb.) ve sundukları hizmetler yer almakta. Bu bağlamda, incelenen yayınlarda yayıncıların kullanıcılar ile farklı biçimlerde etkileşime geçtikleri görülüyor. Kimi yayıncı dans ederek, kimi katılımcılarla sohbet ederek etkileşime geçerken iki veya daha fazla yayıncının çoklu yayın seçeneği ile ortak, tamamlayıcı bir yayın gerçekleştirdikleri görülebilmekte.

Çoklu yayın özelliği iki temel bulguya işaret ediyor. İlki, tıpkı geleneksel pavyonlardaki kadınlardan sorumlu şef garsonlar veya menajerler (Satır, 2014: 235-236) gibi çoklu yayınlarda da kadınların yayın akışını, yayın süresini, sınırlılıkları ve topluluk iletişimini (yorumlar, satın almalar, vb.) yöneten erkeklerin olduğunun görülmesi; ikincisi ise kadınların canlı yayın sürecinde gerçekleştirdikleri iş bölümü olarak ele alınabilir. Başka bir deyişle birden fazla yayıncının performansa dayalı iş yükünü bölüşerek kazancı karşılıklı artırma olanağından bahsedilebilir. Örneğin, üç-dört kadının gerçekleştirdiği çoklu canlı yayınlarda, bir yayıncı yorumları takip edip yorumlar ve diğer etkileşimleri yönetirken diğeri dans ederek katılımcıların ilgisini canlı tutmaya odaklanabilir, bir diğer yayıncı ise katılımcıların satın alma davranışını motive edecek hizmetleri gündemde tutabilir.

Sunulan söz konusu hizmetler arasında ise, özel sohbet odasına geçmek ve pornografik içerikler göndermek öne çıkıyor. Yapılan gözlemler doğrultusunda, canlı yayınlarda kadın yayıncıların hediyeler karşılığında özel odaya geçilmesinin yanı sıra pornografik içerikli videoların gönderilmesini vadettikleri görülmüştür. Belirlenen görece değerli hediyeleri gönderen izleyicilerin numaraları özel mesaj yoluyla alınmakta ve kendilerine WhatsApp üzerinden önceden kaydedilmiş video içerikler gönderilmekte. Bigo Live’de bir yayıncı telefon numarası paylaşmak için platformlararası bu geçişken kullanım pratiğini şu ifadelerle ortaya koymuş: “Lezbiyen var, video paketim var, ekran görüntüsü alın Whatsapp’tan yazın, sonra numara sormayın, şimdi gösteriyorum ekran görüntüsü alın.” Başka bir yayıncı ise “Whatsapp ya da Telegram’dan 10 dakika şov 200’e (…) yapıyorum” ifadesiyle kullanılan diğer platformlar hakkında ipuçları vermekte.

Araştırma süresince bu alışverişe dahil olunmadı ya da özel odalara girilmedi. Ancak yayıncılar yayın sırasında bahsi geçen içeriklere ve/veya özel sohbet odasında izleyicileri nelerin beklediğine dair detaylı bilgi verdiler. Tango yayınlarından not edilen örnekler arasında yayıncıların zaman zaman İngilizce olarak da tekrarladıkları şu ifadeleri gösterilebilir: “Iban ile birebir 200tl,” “İnci atanlara oyuncaklı video, hızlı hızlı,” “Son bir buçuk dakika, gül atan özele geliyor,” “İnci at partnerli videoyu kap,” “Şampanyaya türbanlı video atıyorum,” “Aslan kafasıyla partnerli birebire geçiyorum beyler.” Ekran kaydırılarak hızla aralarında geçiş yapılabilen yayıncıların bu ifadeleri ve tonlamaları tıpkı bir pazar yerindeki atmosferi ve buradaki satıcıların müşterilerin ilgisini çekmek ya da ürünlerinin değerini vurgulamak adına kurdukları promosyonel cümleleri andırıyor.

Söz konusu vaatlerin doğru olup olmadığına (içeriklerin gerçekten gönderilmesi) ilişkin izleyicilerin yayın sırasında yaptıkları yorumlar aracılığıyla kanaat getirilebilir. Örneğin, yayınlar sırasında bazı kullanıcılar vadedilen içeriklerin daha evvel kendilerine ulaştırıldığını ve bu içerikler hakkındaki yorumlarını ifade etmekteler. Bu sayede diğer izleyiciler de yayıncının, vadettiği alışveriş konusundaki güvenilirliklerini değerlendirebilir.

Bunun haricinde yayıncılar şarkı, dans, hareketler ve konuşmaların yanı sıra “PK” (player killing) ya da “Battle” adı verilen yarışlarla bir bakıma cinsel oyunlar yoluyla müşterileri cinsel olarak heyecanlandırabilirler (Wang, 2021:2). Canlı yayıncılar PK ya da yarışlar ile bir meydan okuma başlatabilir veya canlı yayın sırasında birbirleriyle rekabet edebilir. Meydan okuma kabul edilirse, iki canlı yayıncı yarış için aynı canlı yayın odasına çekilecektir. Kural olarak, iki canlı yayıncı, bu meydan okuma kapsamında ne yapmak istediklerini ve kaybeden için nihai cezayı tartışır. Her yarış için sınırlı bir süre belirlenmektedir ve yarışlar belirli rauntlardan oluşmaktadır. Yarış süresince izleyicilerin daha fazla hediye gönderdiği yayıncı oyunu kazanırken kaybeden, kazananın belirlediği cezaları yerine getirmek zorundadır (Wang, 2021:2). En değerli hediyeyi atan izleyiciler tarafından da belirlenebilen bu cezalar bir şey yemek, içmek olabileceği gibi bir kılığa girmek ile birlikte vücuda çizilen şekiller, yazılan yazılar ya da erotik edimleri içeren “bir eğlence biçimi olarak canlı yayında aşağılama” (live-streamed humiliation) kapsamında değerlendirilebilir (Wang, 2021: 3). 

KATILIM

Performansa olan ilginin azalması, hediyelerin azalması veya desteğin kesilmesi riskine karşı yayıncı kadınların takipçi sadakatini koruması önem taşımakta. Kullanıcıların hayranlara ya da sıkı takipçilere dönüşmeleri için yayıncıların ilgiyi ve dikkati koruması gerek. Kullanıcıların katılım biçimleri bu anlamda çeşitlilik gösteriyor. Pavyonlarda, klasik pavyon anlayışını sürdüren ve masaya konsomasyon hizmeti almak suretiyle mekânla ilişki kuran alıcı profilinin yanı sıra yalnızca müzik dinlemeye gelen, yalnızca kadınlarla oynamak ya da yalnızca oyuncu kadınları sahnede seyretme yöneliminde olan müşteri profillerinden de söz edilebilir (Satır, 2014: 242). Sanal pavyonlarda da katılım çeşitliliği benzerlik gösteriyor. Kullanıcı etkileşime girmemeyi de tercih edebilir. Kimisi yayıncıdan performansına yönelik taleplerde bulunabilir, kiminin de düzenli olarak değerli hediyeler gönderen kullanıcılar olduğu görülebilir.

Platformlarda kullanıcılar yayıncıların hesabına abone olabilir. Örneğin Tango’da her bir aktif abone başına aylık olarak elmas kazanılmakta. Abonelik, özel içeriğe erişim gibi faydaları da beraberinde getirmekte. İzleyicilerin abone olmaları, özel içeriklerin paylaşılabilmesi ve yayıncının sabit bir gelir elde edebilmesi için önem taşır. Sabit fiyatlı jeton aboneliği için Tango’da üç farklı hayran (fan) seviyesi bulunmakta:

• Fan, ayda 3 özel gönderiye erişim açabilir – 499 jeton maliyeti, 349 elmas alınır.
• Süper hayran, hesapta mevcut olan tüm özel gönderileri görebilir – 999 jeton maliyeti, 699 elmas alınır.
• Özel hayran, tüm özel gönderileri görebilir ve premium yayınları ücret ödemeden ziyaret edebilir – 4.999 jeton maliyeti, 3.499 elmas alınır.

Sabit fiyatlar, yayıncıların en az bir abonesi olduğu takdirde tercihe göre daha yüksek veya daha düşük bir maliyet olarak ayarlanabilir:

Yayıncıların mesajları, resimleri veya videoları yayıncıların profillerinde abonelere özel olarak (subscribers only) ayarlanabilir:

CANLI YAYIN KURALLARI

Platformlar, sundukları kullanıcı deneyiminin imkân ve sınırlılıkları çerçevesinde düzenleyici, kurucu ve denetleyici mekanizmalar olarak işler. Platformda odağında cinsellik bulunan yayınlar için kaçınılması gerektiği konusunda ortaklaşılan yayın kuralları şöyle özetlenebilir:

• Çıplaklık, iç çamaşırının görünmesi veya kıyafet olmayan havlu, örtü vb. nesneler ile vücudun örtülmesi,
• Cinsel organların, meme ucunun vb. görünmesi,
• Yayın sırasında duş almak banyo yapmak,
• Cinsel birliktelik, mastürbasyon, seks pozisyonları ya da seks hareketleri sergilemek veya taklit etmek, cinsel sesler çıkarmak,
• Mahrem yerlerin kameraya fazla yaklaştırılması (kıyafetle bile olsa),
• Yayın sırasında yalnızca bacak veya ayakların gösterilmesi,
• Seks oyuncaklarının kullanılması ve gösterilmesi,
• Diğer kullanıcılara yönelik tehdit, şiddet, ırkçılık, ayrımcılık içeren söylemler,
• Uzun süre herhangi bir aktivite olmadan anlamsız ya da pasif canlı yayın yapmak,
• Yayınların şantaj, satış veya başka websitelerinde dağıtmak amacıyla kaydedilmesi,
• Profil sayfasında ya da fotoğraflarda ödeme bilgisi ya da telefon numarasına yer vermek,
• Önceden kaydedilmiş medya içeriklerinin yayınlanması.

Her iki platformda da belirtilen bu ve benzeri kuralların dışına çıkmak, içeriğin silinmesiyle, hesabın dondurulması veya farklı kısıtlamalarla sonuçlanabilmekte. Ancak, araştırma süresince, yukarıdaki kuralların neredeyse tamamının ihlal edildiği gözlemlendi. Dolayısıyla platformların canlı yayın içerikleri üzerindeki denetim ve gözetim mekanizmalarının güçlü olmadığı ortaya çıkmakta.

Denetim mekanizmalarına ilişkin diğer bir bulgu, çoklu yayınlardaki erkek öznelere ilişkin. Tıpkı pavyonlardaki şef garsonlar ya da menajerler gibi yayınlarda da denetleyici, düzenleyici erkek yayıncılar olduğu görülüyor. İçerik üzerindeki kontrolden meydan okumalar ya da yarışların yönetimine kadar farklı edimlerle katılım gösteren erkek öznelerin de kimi zaman yüzlerini göstermeyi tercih etmedikleri gözlemlendi.

Denetim bağlamında içerik moderasyonu da önemli bir mekanizmayı temsil ediyor. İçerik moderasyonu, ideal olarak, kullanıcıların içerik kaldırma ve hesap askıya alma ile ilgili tutarsızlıkları ve haksız muameleyi dile getirmelerine olanak sağlayan, aynı zamanda moderatörlerin ve kullanıcıların taciz edici ve zararlı içerikle karşılaşma ihtimallerini en aza indirmeye yarayan otomatik ve katmanlı yönetişim sistemlerine işaret etmelidir (Thach, vd. 2022: 16). Tango ve Bigo Live’da kullanıcılar canlı yayınlara ilk katıldıklarında ekranda içerik moderasyonuna yönelik uyarılar yer almakta:

Uyarılara karşın ekranda izin verilmeyen ifadeler ve içeriğe yönelik mesajlar görülmekte. Böylesi durumlarda yayıncıların söz konusu izleyiciyi yayından çıkardıkları ve engelledikleri gözlemlendi.