Gazetecilerin haberlerinde, çalışmalarında başvuracakları kaynaklar, uzmanlaşmak istedikleri alana bağlı olarak çeşitlenmekte ve farklılaşmakta.
Bu yüzden, gazeteciler ve gazeteci adayları için, uzmanlaşma alanlarından birkaçında faydalı olabilecek rehberleri, platformları derledik.
Tabii ki tüm kaynaklar bunlarla sınırlı değil. Sizin yararlandığınız kaynaklar neler? Yorumlara bekliyoruz.
Araştırmacı gazetecilik
Prof. Dr. Süleyman İrvan, “Araştırmacı Gazetecilik: Kavramsal Bir Değerlendirme” başlıklı makalesinde araştırmacı gazeteciliği şöyle tanımlıyor:
“Araştırmacı gazetecilik, 19. yüzyılın sonlarına doğru ortaya çıkmış; güç odaklarının bilinmesini istemedikleri, ancak bilinmesinde kamu yararı bulunan olguları sistematik bir araştırma ile ve belgeleriyle ortaya çıkarıp kamuya sunmayı uğraş edinen bir gazetecilik pratiğidir. Geleneksel gazetecilikten başlangıcı, amacı, ilgi alanı, zaman kullanımı ve ahlaki vizyonu bakımından ayrılmaktadır.”
Araştırmacı gazetecilik için, yararlanabileceğimiz birkaç rehber ve platform:
- European Journalism Centre ve Emergency Journalism Initiative tarafından geliştirilen ve yayınlanan, teyit.org’un çevirdiği elkitabı, araştırmacı gazetecilik için çevrimiçi araştırma ve sorgulama tekniklerine yönelik bilgiler içeriyor.
- The Committee to Protect Journalist’in (Gazetecileri Koruma Komitesi) yayınladığı gazetecinin güvenlik rehberi gazeteciler için kâr amacı gütmeyen kuruluşları ve sigorta sağlayan diğer kurumları listeliyor. Rehber bilgi güvenliği, silahlı çatışma, doğal afetler, organize suçlar ve yolsuzluk gibi durumlarda gazetecilere yol haritası olmayı amaçlıyor.
- Araştırmacı gazetecilerin küresel düzlemde gazetecilik mesleğinin “özel güçler”i hâline geldiğini öne süren Global Investigative Journalism Network (Küresel Araştırmacı Gazetecilik Ağı) platformunun temel faaliyetleri araştırmacı gazetecilere kaynak ve iletişim ağı sunmak. Platform, ayrıca araştırmacı gazetecilik alanındaki son tekniklere ve araçlara dair çeşitli dillerde yayın da yapıyor.
- İşbirliği içinde çalışan küresel bir haberciler ve medya kuruluşları ağının yanı sıra kendi haberci ekibiyle oluşturduğu kâr amacı gütmeyen, küçük bir haber merkezine dayanan özgün bir diğer oluşum ise International Consortium of Investigative Journalists (Uluslararası Araştırmacı Gazeteciler Konsorsiyumu). Platform, “sınır ötesi suç, yolsuzluk ve gücün hesap verebilirliği” gibi konularda birlikte çalışan 70’ten fazla ülkede 200’ün üzerinde araştırmacı gazeteciden oluşuyor.
- The Centre for Investigative Journalism (Araştırmacı Gazetecilik Merkezi) ise deneysel bir laboratuvar olarak muhabirlere yeni araçlar sunuyor, geleneksel araştırmacı gazeteciliği destekliyor.
- Kâr amacı gütmeyen araştırmacı haber merkezlerinden bir diğeri Correctiv. Platform, Almanya merkezli ve araştırmacı gazeteciliği desteklemeyi amaçlayarak, okur kitlelerini tartışmaya teşvik ediyor; eğitim programlarıyla medyayı geliştirmeyi hedefliyor ve bu doğrultuda projeler yürütüyor.
- “Biz 11 Avrupa ülkesinden deneyimli gazeteciler, ‘Avrupa’yı İnceliyoruz’” diyor Investigate Europe. Platformdaki ekip, Avrupa’dan gazetecilerin işbirliğine yönelik çalışmalar yürütüyor, Avrupa’daki çokuluslu yapıları ve aktörleri işaret ederek bunların soruşturulabilir olmasını mümkün kılmaya çalışıyor.
- UNESCO’nun “Araştırmacı Gazeteciler Rehberi” adıyla yayınladığı rehber, araştırmacı gazetecilere kaynaklara ulaşma ve yazma yöntemlerine yönelik bilgiler vererek, kaynakların nasıl kullanılacağına dair teknikler sunuyor.
- Araştırmacı Gazetecilik Rehberi, araştırmacı gazeteciliğe başlamak, haber konusu bulmak, planlama, veri güvenliği, araştırma, soru sorma gibi konularda bilgi aktarıyor. Investigative Journalism Manual (IJM), gazetecileri temel araştırmacı gazetecilik becerileriyle donatmak ve zorlu ortamlarda araştırmacı gazeteciliğini desteklemek için tasarlandı.
Veri gazeteciliği
Veri gazetecisi ve öğretim üyesi Pınar Dağ, veri gazeteciliğini “veri ile gazetecilik yapmak” olarak aktarıyor:
“Veri gazeteciliği, yapılan her türlü gazetecilik faaliyetinde veriyi organize edip, filtreleyip günümüz dünyası için anlamlı hâle getirmek ve bunun için bazı hünerlere sahip olmaktır.”
Veri toplama, doğrulama ve veriyi araştırma tekniklerini pratikleştirmek gerekiyor. Peki bunun için hangi kaynaklardan faydalanabiliriz? İşte, birkaç rehber ve platform:
- Veri haberciliği eğitimlerinde yer edinmeye başlayan terminolojileri daha iyi anlamak için Pınar Dağ tarafından hazırlanan veri sözlüğünü inceleyebilirsiniz.
- Veri muhabiri ve eğitmeni Saadettin Demirel’in NewsLabTurkey’de çıkan yazıları, veri haberciliği araçlarının nasıl kullanılacağını anlatarak bir rehber işlevi görüyor.
- VOYD & NewsLabTurkey işbirliğiyle düzenlenen Temel Veri Gazeteciliği üzerine Pınar Dağ ve Sadettin Demirel’in hazırladığı “Nasıl Yapılır?” videoları bazı pratikleri izleyerek öğrenebilmemizi sağlıyor.
- Google, internetteki 25 milyon veri kümesi üstünde arama yapmayı kolaylaştıran “Dataset Search” hizmetini geçtiğimiz yıl kullanıma açmıştı. Bu arama seti, internetteki diğer içerikler arasında kaybolup giden veri kümelerini topluca arayıp bulmanızı mümkün kılıyor.
- Türkiye’nin anlamlı ve okunabilir veriye kolay ulaşımını hedefleyen platformlardan birkaçı şöyle: İzlemedeyiz Derneği, Veri Kaynağı. 2012’de Dağ Medya tarafından kurulan verigazeteciligi.com sitesinde ise, Türkiye’de veri gazeteciliğini geliştirecek bilgilere ve kaynaklara ulaşabilirsiniz. Uluslararası veri gazeteciliği siteleri ve sayfaları için de bu videoyu izleyebilirsiniz.
- Açık Veri Elkitabı’nda ise veriye dair her şeyi görmeniz mümkün. Rehberde, açık veri nedir, veri nasıl açılır, veri nasıl işlenir, veri nasıl okunur gibi soruların cevapları mevcut.
- Ark diyagramı, alan grafiği, çubuk grafik, takvim, nokta matrisi, pasta grafik, kelime bulutu gibi veri görselleştirme biçimlerini listeleyen Veri Görselleştirme Kataloğu da veri görselleştirirken faydalanabileceğiniz işlevsel bir kaynak.
- Veri gazeteciliği alanındaki bir diğer elkitabı da European Journalism Centre (Avrupa Gazetecilik Merkezi) tarafından hazırlandı. Veri Gazeteciliği Elkitabı, bu alanın uygulamalarına dair bilgiler veriyor. Elkitabının 2.’si ise veri gazeteciliği nedir, nasıl yapılır üzerine.
- Son olarak, Balkan Investigative Reporting Network’den veri gazeteciliği için bir ilk adım rehberi: “Veri Gazeteciliğine Başlarken”. Rehber, veri kaynaklarını bulma, veriyi ayıklama ve görselleştirme gibi konularda detaylı bilgiler içeriyor.
Yavaş gazetecilik
Susan Greenberg, haber üretiminde harcanan zamanın daha kaliteli, daha iyi araştırılmış ve etik standartları ihlal etmeyen işlere olanak tanıdığını savunduğu “yavaşlık” düşüncesi ile yavaş gazetecilik kavramını literatüre kazandırdı. NiemanLab sitesindeki bir yazıda, fazla enformasyon yüklenilmesine ve hızın bilgiden daha değerli görülmesine karşı geliştirilen yavaş gazetecilik yaklaşımı, bu yaklaşımı benimseyen mecralar üzerinden inceleniyor.
- Onlardan biri Tortoise Media. Yavaş gazetecilik anlayışını benimseyen platform, doğrulanmış, okunabilen haberlerle bu anlayışı sürdürmeyi hedefliyor.
- Bir diğer mecra Zetland. “Hızlı haberlerin toplumdaki ve günlük hayatımızdaki rolüyle ilgili hayal kırıklığından doğduğunu” söyleyen Zetland, gazeteciliğin sorundan ziyade çözümün bir parçası olabileceğini göstermek için yavaş gazeteciliği benimsedi.
- Dünyanın ilk yavaş gazetecilik dergisinden haberiniz var mı? Delayed Gratification, üç aylık yayınlar yapıyor ve doğru bilgiyi hızın önüne koyarak, sonuna kadar okunabilen, okuru gerçekten bilgilendiren haberlere odaklanıyor.
Sahte-yalan haberler
İnternet, kullanıcılar tarafından bilgi edinme kaynağı olarak kullanılıyor fakat bu kullanıcıların yalnızca dörtte biri bilginin kaynağının güvenilir olup olmadığını sorguluyor. Yalan haberlerin artan etkisine bakarsak, mücadele yöntemlerinden de (teyit) haberdar olmak gerekiyor.
- Avrupa Gazetecilik Merkezi (European Journalism Centre) ve Craig Newmark Philanthropies’in yayınladığı Doğrulama Elkitabı, gazetecileri farklı dezenformasyon biçimlerine ve medya manipülasyonlarına hazırlıklı hâle getirmeyi amaçlıyor.
- Public Data Lab’in bir projesi olan “Sahte Haber” ve Diğer Enformasyon Sorunları rehberi, yanlış viral haberleri, trolleme uygulamalarını ve çevrimiçi sosyal sorunları incelemek için dijital yöntemlerin kullanımına dair bilgiler sunuyor.
- Avrupa Parlamenter Araştırma Bölümü’nün raporu, sahte haberin nasıl anlaşılacağını sekiz maddede açıklıyor.
- Türkiye’de sahte-yalan haber doğrulaması yapan birkaç platformu da kısaca hatırlatmak gerekirse, teyit.org yaygın bilinen yanlışlardan, sosyal medyanın gündemine oturan şüpheli bilgilere, yaygın medyanın gündeme getirdiği iddialardan, şehir efsanelerine birçok alanda doğrulama yaparak okurun süzgeçten geçirilmiş bilgiye ulaşmasını amaçlıyor. Doğruluk Payı da, siyasi partilerin seçim vaatlerini, siyasilerin demeçlerini, sosyal medya ve gazetelerde yer alan haberleri ve gündeme yönelik söylemleri teyit ediyor. Malumatfuruş, köşe yazılarındaki yanlışları tespit etmeye odaklanıyor. Gönüllü çalışanlardan oluşan Yalansavar ise şüpheli ve temelsiz iddiaları irdelemek amacı taşıyor.
- Çevrimiçi söylenti ve asılsız haber ya da hikâyelere odaklanan doğrulama platformlarından bazıları: Snopes.com, Hoax-Slayer, HoaxBuster. Politik ve kamusal beyanlara odaklananlar: FactCheck.org, PolitiFact, The Washington Post Fact Checker, CNN Reality Check, Full Fact. Belirli konular ya da belirli çalışmalar üzerine odaklananlar: Climate Feedback, StopeFake, Truth Be Told.
Sizden gelen kaynak önerileri:
- Bianet’in habercilik üzerine hazırlamış olduğu elkitapları da çocuk, toplumsal cinsiyet, insan hakları gibi odaklarda gazetecilik ile ilgili bilgiler sunuyor.
- P24 Akademi’nin hazırladığı kurslar da gazetecilik için kaynak niteliğinde.
