Küreselleşme son 40 yılın en çok tartışılan olgularından biri. Bu olgunun iktisat ve siyaset alanında ciddi dönüşümler yarattığını gözlemlemek mümkün. Medya sektörü de bu dönüşümden kaçınılmaz olarak etkileniyor. Bazı tezlere göre dünyanın küçüldüğü, dünyadan haber almanın daha mümkün üstelik elzem hâle geldiği küresel dünyada, “dış habercilik” bu dönüşümden etkilenen habercilik alanlarının belki de en başında geliyor.
Dünyada neler olup bittiği tarihin erken dönemlerinden beri insanların ilgisini çekiyor. Uzaklardaki insan hikâyeleri kitle iletişim araçlarının yaygınlaşmasından önce seyyahlar, ozanlar tarafından anlatılıyordu. Fakat modern medyanın ortaya çıkmasıyla birlikte başka dünyaların hikâyesini anlatma çabaları nitelik değiştirdi. Bugünkü sistematik hâlini almaya başladı. Günümüzün dijital araçları ise bildiğimiz modern medya ortamını da ciddi anlamda dönüştüren bir diğer önemli gelişme.
Günümüzde hem genel olarak haber medyasını hem de bunun bir parçası olan dış haberciliği yoğun olarak etkileyen birbiriyle ilintili iki gelişmenin altını çizmek gerekiyor. Bunlardan ilki dijital medya araçlarının gelişmesi. İkincisi ise, bunun bir sonucu olarak dijital araçların getirdiği maliyet baskısı. Bu faktörlerin bir sonucu olarak dış haberler alanında özellikle muhabirlere ayrılan kaynak ciddi oranda düşüyor. Durumu somutlamak adına dünyanın en büyük ekonomisi olan ABD’deki bazı sayılara bakalım.
American Journalism Review’un bildirdiğine göre, 1998 ve 2011 yılları arasında en az 20 Amerikan gazetesi tüm dış temsilciliklerini kapattı. Pek çok gazetenin dış temsilciliklerinin sayısı ise dramatik şekilde azaldı. ABD’nin köklü gazetelerinden Washington Post’u örnek verecek olursak 2000 yılında 20 ülkede muhabiri olan gazetenin 2015 yılındaki dış muhabir sayısı 15’e düştü. 49 ülkede muhabiri bulunan Wall Street Journal (WSJ) gazeteler arasında en çok dış temsilcisi olan kurum. WSJ’yi New York Times takip ediyor. Haber ajansları söz konusu olduğunda ise bu rakam elbette daha yüksek. Örneğin Associated Press’in 100’ün üzerinde ülkede temsilcisi olduğu belirtiliyor.
Büyük medya kuruluşları dış temsilciliklerini kapatıyor veya azaltıyor. Paraşüt gazeteciliği diye tabir edilen dışarıya muhabir gönderme yöntemi de maliyetli bulunduğu için giderek daha az tercih ediliyor.
Peki dış habercilik alanında bunun yerini ne alıyor? Batıda yapılan araştırmalara göre giderek popülerleşen yeni araçlardan biri bloglar.
Anup Kaphle’nin Columbia Journalism Review için yazdığı “dönüşen dış haber masası” makalede aktardığına göre Jeff Bezos, Washington Post’u satın almasının ardından, gazetenin haber odasına yaptığı ilk ziyarette gazetede son zamanlarda çıkan iki haberi çok beğendiğini ifade etmiş. Bunlardan biri de, gazetenin dış haberler bloğu WorldView’da yayınlanan “Suriye hakkında sormaya çok utandığınız 9 soru” başlıklı yazı. Dış haber bloglarının popülerliği konuyla ilgili yazılan İngilizce makale ve kitapların önemli bir kısmında vurgulanıyor. Öyle ki WSP, blog için tam zamanlı yazarlar bile istihdam ediyor. Bu durum, bildiğimiz dış haberci imajını da radikal biçimde değiştiriyor. Örneğin, WorldView’un ilk tam zamanlı muhabiri olan Max Fisher hiç dış haberler muhabirliği yapmamış. Herhangi bir haberi yerinde takip etmek için seyahat de etmemiş. Yazdığı yazılar için açık verilerden ve konuyla ilgili daha önce yazılmış haberlerden yola çıksa da, Fisher’ın hikâyelerinin ciddi bir okuyucu toplamına ulaştığı belirtiliyor.
Bilgilendirici içerik, formel olmayan bir dil
Bu örnekte bir araç olarak blogların popülerliğinin altı çiziliyor. Ne var ki araçtan çok içeriğin biçimine odaklanmak okurun ihtiyacını anlamak açısından daha verimli. Çünkü mecraların çok hızlı dönüştüğü günümüz dijital ortamında blog formunun yerini kısa süre içinde bir başka form alabilir. Önemli dış haber başlıklarında hazırlanan “kim kimdir” ya da “5 soruda x sorunu” gibi içeriklerin dış haberler alanında çok okunması olası içerikler olduğunu online mecralarda editörlük yapmış pek çok kişi gözlemleme şansı bulmuştur. Bu durumun önemli sebeplerinden biri, dijital araçların yaygınlaşmasıyla bilgi akışının çok hızlandığı günümüz medya ortamında okurun bilgilendirici detaylarını kavramaya daha çok ihtiyaç duyması; ama medya içeriği sayısının da artması sebebiyle bir içeriğe çok da fazla vakit ayırmak istememesi. Bu tarz içeriklerin popüler olmasını sağlayan bir diğer önemli etken ise, içeriklerin arama SEO (Arama Motoru Optimizasyonu) dostu bir biçimde sunulması.
Bununla birlikte hem “sormaya çok utandığınız 9 soru” örneğinde hem de pek çok alanda giderek popülerleşen podcastler vb. örneklerden anlaşılabileceği gibi formel olmayan bir dil kullanan hikâye anlatma biçimlerini tercih edenlerin sayısının arttığını da gözlemlemek mümkün. Bu yeni dile duyulan ihtiyacı bir veri olarak kenara yazmak doğru olacaktır. Fakat buradan resmi, yerinden haber ihtiyacının ortadan kalktığı ya da yakın gelecekte kalkacağı gibi abartılı sonuçlara varmadan.
Dijital ortamda haber kaynağına ulaşmak
Ann Cooper ve Taylor Owen tarafından yine Columbia Journalism Review’da yayınlanan “Yeni Küresel Gazetecilik: Dış Haber Muhabirinin Dönüşümü” başlıklı detaylı makalede, günümüz araçlarının getirdiği olanakların etkisiyle dış haber muhabirliğinin nasıl dönüştüğü inceleniyor. Bununla ilgili olanakları ve kısıtları sıralayarak alandaki gazetecilere ipuçları sunuyor.
İnternet üzerinden haber kaynaklarına ulaşmak artık mümkün. Pek çok gazeteci tarafından da tercih ediliyor. Fakat söz konusu dış habercilik olduğunda yazarların altını çizdiği bir nokta var. Hem kaynaklara ulaşmayı kolaylaştırması hem de, kaynakların güvenilirliğinden emin olunması için haber kaynağı olan kişiye daha önceden tanışılmış, güvenilir bir kaynak üzerinden ulaşılması tavsiye ediliyor.
Ardından, günümüzde dijital araçları kullanarak dış habercilik yapmak isteyenler için 8 maddelik bir rehber öneriliyor:
8 maddede dış haber muhabirliği
- Uzmanları takip edin: Uluslararası basında belli haber bölgeleri konusunda referans kabul edilen muhabir ve yazarlardan haberdar olmak ve onları takip etmek konuyla ilgili perspektif sahibi olmak için olmazsa olmaz. Söz konusu gündem yerel bir gündem ise, yerel muhabirleri takip etmek de benzer bir önem taşıyor.
- Ülkenin dijital geleneklerinden haberdar olun: Ülkedeki bireylerin ve kurumların hangi sosyal medya mecralarını yoğun olarak kullandığına dair fikir sahibi olmak gerekiyor. Haber akışı söz konusu olduğunda pek çok ülke için en popüler mecranın Twitter olduğu düşünülebilir. Fakat örneğin Çin’de Twitter ve Facebook yerine WeChat ya da Weibo gibi mecralar kullanılıyor. Bunun yanı sıra kurumların sosyal medya hesaplarını nasıl kullandıklarından haberdar olmak da önemli. Örneğin Almanya’da şehir ve eyaletlerin emniyet müdürlüklerinin Twitter hesapları, genellikle bölgede yaşanan en ufak aksaklıklar da dahil olmak üzere her türlü gelişmeyi anlık olarak bildirir. Bu tarz geleneklerden haberdar olmak, örneğin emniyet müdürlüğünün sitesinde boşuna zaman kaybetmek yerine hızlıca Twitter üzerinden konudan haberdar olmanızı sağlayabilir, size ciddi zaman kazandırabilir.
- Veri yönetimi araçları kullanın: Gündemin çok hızlı aktığı zamanlarda Tweetdeck gibi araçlar, konuya göre filtrelenmiş Twitter listeleri ve Twiangulate gibi hedefe dönük Twitter hesaplarını bulmanızı kolaylaştıracak uygulamaları kullanarak kaynaklarınızı çeşitlendirebilirsiniz.
- Bilgiyi doğrula: Gazeteciliğin temel kurallarından biri olan bilgiyi yayınlamadan önce doğrulama mecburiyeti elbette bu alanda da geçerli. Bilginin birden fazla kaynaktan doğrulanması bilginin çok hızlı yayıldığı dijital ortamda son derece önemli. Görsel ve videoların izini sürebilmek için Google görselleri ve Exif Viewer gibi araçları kullanmak da yalan video ve haberleri tespit etmek için verimli yöntemler olabilir.
- Telefon et: Sosyal medyadan pek çok kişinin iletişim bilgilerine ulaşmak mümkün. Facebook gibi mecralarda doğru arama yöntemleriyle örneğin bir patlamanın gerçekleştiği bölgenin yakınlarındaki hastanelerde çalışan kişileri bulabilirsiniz. Sosyal medya üzerinden kendinizi tanıtıp niyetinizi anlattıktan sonra, kabul etmeleri durumunda bu kişilere telefon açarak doğrudan bilgi almak, olaya dair sağlıklı bilgi akışını güçlendirebilir. Olayla ilgili yaralı sayısı gibi detayları teyit etmeye çalışabilirsiniz.
- Hatalarını kabul et şeffaf ol: Paylaştığınız bir bilginin daha sonradan yanlış olduğunu öğrenmeniz durumunda hatanızı kabul ederek özür dilemeniz güvenilirliğiniz açısından daha iyi olacaktır. Bununla birlikte örneğin orada olmadığınız halde takipçilerinizde konuyu olay yerinden bildirdiğiniz gibi bir intiba oluşursa bu yanlışı da düzeltmeli haberi dışarıdan yaptığınızı söylemelisiniz. Dürüstlük ve şeffaflık konusunda en ufak bir şüpheli görüntü sergilememelisiniz.
- Bağlantılarını güvende tut: Haber kaynağı olarak iletişimde olduğunuz kişilerin güvenliğini sağlamak için gerekli özeni daima göstermek her gazetecilik faaliyetinde olduğu gibi burada da önemli.
- Her şeyin değişebileceğini unutmayın: Bugünkü veriler ve araçlar üzerinden bu sekiz maddedeki gibi tavsiyelerde bulunulsa da, bu araçların tıpkı eski araçlar gibi bir süre sonra tarih olabileceğini unutmayın, yeni araçlardan daima haberdar olun. Araçlar değişse de gazeteciliğin temel ilkeleri değişmez: Yayınlamadan önce her şeyi doğrulayın, yaptığınız iş konusunda şeffaf olun, kendinizin ve kaynaklarınızın güvenliğini daima sağlayın.
Pandemi döneminde dış habercilik
Küresel dünyada dış dünyadan haberdar olmanın ne kadar önemli olduğunu gösteren örneklerden biri de bugün hâlâ içinde yaşadığımız COVID-19 pandemisi. Pandeminin başka ülkelerde yarattığı yıkım ya da devletlerin kapatma süreçlerinde uyguladıkları sosyal politikalar, aşılama hızları Türkiye’deki haber tüketicilerinin de hâlâ ilgisini çeken konulardan biri olmaya devam ediyor.
Yine bu dönemin kapatma uygulamalarının getirisi de stüdyo gibi mekânların evrimi. Haber odalarının ve stüdyoların kapandığı, muhabirlerin evlerinden gündemi aktardıkları yeni normallik kısa sürede medyanın parçası hâline geldi. Dış haberler söz konusu olduğunda da bu gibi durumlara sık rastladık. Mekânın anlamsızlaştığı, hemen herkesin evde oturduğu kapatma zamanlarında her mahalle, her şehir, her ülke birbirine aynı derecede yakın, aynı derecede uzak hâle geldi. Belki bu durumun da bir sonucu olarak özellikle alternatif medyada dış haberlerin ve dış habercilerin popülerliği arttı.
Dünyanın pek çok ülkesinden kişiler, haber kanallarına bağlanarak yaşadıkları ülkelerdeki pandemi karşıtı mücadeleyi anlattı. Bu kişilerin önemli bir kısmını yurtdışında yaşayan gazeteciler ya da alanıyla ilgili konuşan akademisyenler oluştursa da, profesyonel olarak gazetecilik yapmayan pek çok kişi de haber mecralarına yaşadıkları ülkeleri anlattı.
Artan göç ve yurtdışında yaşam videoları
Uzun süredir gündemde olan yurttaş gazeteciliği fenomeninin bir varyantı olarak ele alabileceğimiz bu durum, aslında dış dünyadan haber alma biçimlerimizin de nasıl dönüştüğünü gösteriyor. Bunu, haber dili açısından yazının başlarında bahsettiğimiz blogların yükselişi fenomeniyle ilişkilendirmek mümkün. Pandeminin yanı sıra Türkiye’den yurtdışına göçün artmasıyla birlikte ortaya çıkan “yurtdışında yaşam” videoları çeken YouTuberların ürettikleri işleri de benzer bir başlık altında değerlendirmek mümkün. Bu tarz içeriklerin önemli bir kısmını gazetecilik faaliyeti olarak değerlendirip değerlendiremeyeceğiz ayrı ve uzun bir tartışma olsa da, dış dünyadan haber veren bu gibi medya içeriklerinin de dijital çağın getirisi olan dış habercilik olanaklarının bir parçası olarak değerlendirmek mümkün.
Medya dünyasının global olarak yaşadığı finansal dönüşüm bildiğimiz anlamda dış haberciliği ciddi oranda dönüştürse de, dış habercilik farklı biçimler ve araçlarla kendi varlığını sürdürmeye devam ediyor. Dünyanın geldiği iktisadi ve politik dönüşüm dikkate alındığında, gazeteciliğin bu kolunun öneminin düşen bütçelere rağmen yok olmayacağını, hatta belki önemini arttıracağını da söylemek mümkün. Bu durum, ana akımda belli imkânları arkaya alarak dış haberciliği sahada, daha sağlıklı bir şekilde öğrenme olanağını genç gazetecilerin elinden alıyor. Öte yandan sunduğu başka araçlarla “yeni” bir dış habercilik biçimini de daha berrak bir şekilde ortaya çıkaracak gibi görünüyor. Bu alanda çalışmak isteyenlerin yeni araçlar ve mecralar konusunda gözlerini açık tutmaya devam etmesi gerekiyor.
