7 Nisan tarihinde Avrupa Birliği (AB) Komisyonu Başkanı Ursula von der Leyen ve AB Konseyi Başkanı Charles Michel’in Türkiye ziyareti sırasında yaşanan “koltuk krizi” son yılların en çok konuşulan protokol krizlerinden biri oldu. Hatırlanacağı gibi ziyaret sırasında Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın yanına ayrılan tek koltuğa Michel oturmuş, von der Leyen ise bir süre ayakta kaldıktan sonra Dışişleri Bakanı Mevlüt Çavuşoğlu ile karşılıklı olarak odada bulunan kanepeye oturmuştu. Kriz, haftalarca hem Avrupa’da hem de Türkiye’de yoğun bir şekilde tartışıldı. Krizin sorumlusunun kim ya da kimler olduğu hâlâ tartışma konusu. Ama bu yazının amacı krizin sorumlusunun kimler olduğunu tartışmak değil. Kriz vesilesiyle yeniden gündeme gelen bir başka konuya dair çerçeve sunmak.
Krizin ardından AB Komisyonu ve AB Konseyi’nin görevlerinin ve AB hiyerarşisi içerisindeki yerlerinin ne olduğu sorusu da tartışıldı. Tartışmayı gazeteciler açısından alevlendiren koltuk krizi olsa da, bu karmaşa sadece kriz zamanlarında ortaya çıkmıyor. Türkiye ile AB arasında yaşanan diplomatik temaslar zaman zaman konuya ilgisi sınırlı olan gazetecilerin kafasını karıştırabiliyor. Hız üzerine kurulu günümüz medya ortamında zaman baskısı altında pek çok farklı konuya dair haber yazmak zorunda kalan gazeteciler, konunun temel hatlarını özetleyen rehberlere ihtiyaç duyabiliyor.
Biz de bu yüzden AB’nin en temel kurumları olan Avrupa Birliği Komisyonu, Avrupa Birliği Konseyi, Avrupa Birliği Bakanlar Konseyi, Avrupa Parlamentosu ve Avrupa Birliği Adalet Divanı’nın en temel niteliklerini özetleyen bir rehber hazırladık. Kendine özgü (sui generis) olarak nitelenen bir uluslar üstü kurum olan Avrupa Birliği’nin karmaşık yapısını, işleme ve zaman zaman işlememe süreçlerini bir rehberle tamamen kavramak elbette mümkün değil. Üstelik eksik kalmaya mahkum. Fakat yine de işleyişe dair temel mekanizmaların anlaşılmasını kolaylaştırmak için bu rehberin konuya dair bilgisi kısıtlı olan gazetecilerin işini bir miktar da olsa kolaylaştırabileceğini umuyoruz.
Avrupa Parlementosu
İşlevi
Avrupa Parlamentosu (European Parliament) yasama yetkisini AB Komisyonu ile birlikte paylaşır. Birliğin yasa yapıcı gövdesi olarak tanımlanır. Üye devletleri bağlayacak hukuki kararlar, Avrupa Birliği Komisyonu, Avrupa Parlamentosu (AP) ve Parlamento’nun iş birliğiyle onaylanır. Bütçeyi hazırlamak da Avrupa Birliği Bakanlar Konseyi ile birlikte yine bu parlamentonun görevidir. Avrupa Birliği’ni bir ülke olarak düşünürsek, AP o ülkenin meclisi konumundadır. AB’nin doğrudan parçası olmayan Avrupa Konseyi’nin, Avrupa Konseyi Parlementer Meclisi ile (Parliamentary Assembly of the Council of Europe) karıştırılmamalıdır.
Yapısı
Parlamentoda 27 devletten 705 temsilci bulunur. Hangi ülkenin kaç parlamenter ile temsil edileceği ülkelerin nüfusuna göre belirlenmiştir. Bir ülkenin 6’dan az 96’dan çok vekili olamaz.
Parlamentonun farklı alanlarda politik başlıklarda çalışan 20 komite ve 3 alt komitesi vardır. AP’nin genel kurulu Strazburg’da, siyasi komiteleri ve grupları Brüksel’de, sekretaryası ise Lüksemburg’dadır.
Parlamentodaki temsilciler, mensup oldukları devlet üzerinden değil, siyasi görüşleri üzerinden parlamento içinde grup kurar. Yani mecliste Alman vekiller, Fransız vekillerin bir arada oturduğu gruplar yerine örneğin her ülkenin liberal vekillerinin bir arada oturduğu siyasi gruplar mevcuttur. Parlamentoda şu an, 7 siyasi grubun yanı sıra bağımsız vekiller de vardır. Mecliste bulunan 7 grup ve mevcut vekil sayıları şöyledir:
- Avrupa Halk Partisi Grubu (Hristiyan Demokratlar) (EPP) 187
- Sosyalist ve Demokratların İlerici İttifakı (S&D) 147
- Avrupa’yı Yenile (Renew Europe) 98
- Kimlik ve Demokrasi (ID) 76
- Yeşiller / Avrupa Özgür Birliği (Greens/EFA) 67
- Avrupa Muhafazakârlar ve Reformistler Grubu (ECR) 61
- Avrupa Birleşik Solu – Nordik Yeşil Sol (GUE/NGL) 39
Görev ve yetkileri
AB Komisyonu’nun sunduğu yasa tekliflerini, AB Komisyonu ile birlikte onaylamak, uluslararası anlaşmalar ve genişleme konusunda karar vermek, Komisyon’un çalışma programını değerlendirmek ve AB Bütçesini AB Komisyonu ile birlikte hazırlamak Parlamento’nun görev ve yetkisi dahilindedir.
Nasıl seçilir?
Doğrudan halk tarafından seçilir. AB Vatandaşları, 5 yılda bir yapılan seçimlerde AP milletvekillerini seçmek için oy kullanır.
Avrupa Birliği Komisyonu
İşlevi
Avrupa Birliği Komisyonu’nun (European Commission) en önemli görevi yasama sürecini başlatmaktır. İdari denetim ve bütçe programlarını uygulamak, Adalet Divanı ile birlikte Avrupa içerisinde AB hukukunu tesis etmek, Uluslararası alanda AB’yi temsil etmek başlıca görevleridir.
Avrupa Birliği’ni bir ülke olarak düşünürsek, AB Komisyonu’nu o ülkenin hükümeti olarak değerlendirmek yersiz olmaz.
Yapısı
Komisyon, her üye ülkeden bir kişi olmak üzere toplam 27 üyeden oluşur. Bu kişilerin her birine komiser denir. Komiserler, bir ya da daha fazla alanda AB politikalarının yürütülmesinden sorumludur. Komisyon en çok idari personele sahip AB kurumudur. Bünyesinde yaklaşık 25 bin kişilik idari teşkilat görev yapar. Merkezi Brüksel’dedir.
Görev ve yetkileri
Avrupa Birliği Komisyonu, Avrupa Parlamentosu ve AB Bakanlar Konseyi’ne sunduğu önerilerle yasama sürecini başlatır. AB Hukuku’nu ihlal ettiğine kanaat getirdiği bir ülkeyi, Avrupa Adalet Divanı önüne çıkarabilir. Üye devletlerin Komisyon’u görevden alma yetkisi yoktur. Fakat Avrupa Parlamentosu’nun güvenoyu yoklaması ile Komisyon’un tamamını görevden alma yetkisi vardır.
Nasıl seçilir?
AB Komisyonu Başkanı, AB Bakanlar Konseyi’nde seçilir. Başkan, üye ülkelerin önerdiği isimler arasından ekibini seçer. Bu isimler yine Konsey’in yanı sıra Parlamento’nun da onayını almak zorundadır.
Avrupa Birliği Konseyi
İşlevi
Avrupa Birliği Konseyi (European Council) , AB ülkelerinin liderlerini bir araya getirerek birliğin siyasi ajandasının belirler. Uluslararası alanda Komisyon ile birlikte Avrupa Birliği’ni temsil eder. Konsey, birlik içerisindeki “en yüksek düzeydeki iş birliği organı” olarak tanımlanır.
Yapısı
Ülkelerin Başbakan ya da Devlet Başkanlarının yanı sıra, Komisyon Başkanı’ndan oluşur.
Genelde yılda dört kere toplanır. Fakat ekstra gündemler çıkması durumunda Başkan, konseyi ek toplantılara davet edebilir. Kararlar genellikle oy birliği ya da nitelikli çoğunluk üzerinden alınır. Oy kullanma hakkı sadece devlet liderlerine mahsustur.
Görev ve yetkileri
AB’nin siyasi programını belirleme konusunda en yetkili organ olsa da yasama yetkisi yoktur. AB’nin ortak dış siyaset ve güvenlik politikasını belirler.
Avrupa Birliği Bakanlar Konseyi
İşlevi
Avrupa Birliği Bakanlar Konseyi (Council of the European Union), AB üyesi ülkelerin bakanlarının bir araya gelmesiyle oluşur, yasa değişiklerini onaylamak ve siyasi koordinasyonu sağlamak amacıyla toplanır. Avrupa Birliği Konseyi (European Council) ve AB’nin bir parçası olmayan Avrupa Konseyi (Council of Europe) ile karıştırılmamalıdır.
Yapısı
Oturumların bileşenleri tartışılacak konu başlığında görev yapan AB üyesi ülkelerin ilgili bakanlarıdır. Örneğin, dış politika başlığında yapılacak toplantılara Dışişleri Bakanları katılır. Yalnızca bu alanda oturuma AB Dış Politika ve Güvenlik’ten Sorumlu Yüksek Temsilcisi başkanlık eder. Diğer başlıklardaki oturumlara, o dönem konsey başkanlığı yapan ülkenin ilgili konudaki bakanı liderlik eder. Örneğin Almanya’nın konsey başkanı olduğu dönemde çevre politikaları başlığıyla gerçekleşen bir toplantıya tüm AB üyesi ülkelerin çevre bakanları katılır. Oturuma Almanya Çevre Bakanı başkanlık eder.
Kararların onaylanması için yüzde 55 oranında (27 ülkenin 15’i) evet oyu gerekir. Bununla birlikte evet oyu veren ülkeler AB nüfusunun yüzde 65’ini temsil etmek zorundadır.
Vergi politikaları ve dış politika gibi hassas başlıklarda ise genellikle oy birliği gerekir.
Görev ve yetkileri
Komisyon’un önerdiği yasa tasarılarını Parlamento ile birlikte onaylama yetkisine sahip kurumlardan biridir. Yine Parlamento ile birlikte, bütçeyi kabul ve tasdik etme yetkisine sahiptir.
AB ve diğer ülkeler arasındaki anlaşmaları sonuçlandırır.
Avrupa Birliği Adalet Divanı
İşlevi
Üye ülkelerin Avrupa Birliği hukukunun her ülkede aynı şekilde uygulanmasını sağlamakla yükümlü kurumdur. Avrupa Birliği’ni bir ülke olarak düşünürsek, Adalet Divanı (Court of Justice), o ülkenin anayasa mahkemesi işlevindedir. Fakat Avrupa Birliği’nin bir anayasaya sahip olmaması, bu benzetmeyi sınırlandıran önemli bir gerçek olarak akılda tutulmalıdır.
Yapısı
Adalet Divanı kendi içerisinde Genel Mahkeme ve Mahkemesi olmak üzere iki ana gövdeye ayrılır. Adalet Mahkemesi, AB üyesi ülkelerin ulusal mahkemelerinin verdikleri kararları iptaliyle ilgili talepleri değerlendirir. Genel Mahkeme ise bireylerin, şirketlerin ve bazı durumlarda hükümetlerin uygulamaları ile ilgili davaları değerlendirir. Yani genellikle rekabet yasası, devlet yardımı, tarım politikası ve ticari marka konularıyla alakadar olur.
Mahkemeye bireyler ya da kurumlar yazılı olarak başvurabilir. Başvurular mahkemenin genel toplantısında değerlendirilir. Dava için kaç yargıç gerektiği, Hukuk Sözcüsü’nün resmi görüşünün gerekip gerekmediği ya da tarafların sözlü savunmasına gerek olup olmadığı gibi konular görüşülür.
Divan, kararları çoğunluk yöntemiyle alır. Fakat karar tüm yargıçların imzasını taşır. Ret oyu veren hâkimlerin kim(ler) olduğu açıklanmaz.
Genel Mahkeme için her ülkeden bir hâkim artı 11 hukuk sözcüsü belirlenir. Adalet Mahkemesi için ise her ülkeden iki hâkim belirlenir.
Divan’ın merkezi Lüksemburg’dur.
Görev ve yetkileri
Divan’ın yetkileri kurucu anlaşmalar tarafından kendine verilen yetlilerle sınırlıdır. Bunun yanında Divan’ın aldığı kararlar AB ülkeleri açısından bağlayıcıdır.
Nasıl seçilir?
Divan yargıçlarını her ülke kendi belirler. Yargıçlar, Divan Başkanı’nı kendi arasında seçer. Yargıçlar 6, Başkanlar ise üç yıl süreyle görev yapmak için atanır.
