Bir gazetecinin en büyük motivasyonlarından biri ürettiği içeriğin en fazla sayıda kişiye ulaşmasıdır. Haberimizin içeriği kadar tasarımına da özen göstererek daha fazla kullanıcıya ulaşabileceğimizi biliyor musunuz?
Teknoloji, haberlerin görünürlüğünü ve ulaştığı kitleyi artırmaya yönelik türlü imkânlar sunsa da, çok az basın emekçisi haberinin erişilebilirliğini artırma yolları üzerine kafa yormakta… Peki büyük emeklerle oluşturduğumuz medya içeriği toplumun tüm kesimlerine erişebiliyor mu?
Erişim meselesi elbette öncelikle teknolojiye sahip olma ile ilgili bir konu. Dijital uçurum nedeniyle, gelir düzeyi ya da coğrafi konum gibi etkenlere bağlı olarak çok sayıda yurttaş basit teknolojik araçlara sahip değil ve internet ile henüz hiç tanışmamış bir kitle de var.
Ancak dijital uçurum yalnızca teknolojik araca ve altyapıya sahiplik ile sınırlı değil. Yani en son model akıllı telefona ya da en hızlı bilgisayar ve internet bağlantısına sahip olan herkes haberimizi okuyamıyor. Yanlış görmediniz… Haberimize fiziki olarak erişebilecek konumda olan çok sayıda kimse de içeriğimize erişemiyor. Bunun temel nedeni önemsenmeyen tasarım ilkeleri. Tasarımın ihmal ve ihlal edilen ilkeleri nedeniyle özellikle engelliler ve yaşlılar gibi toplumun dezavantajlı gruplarının habere erişimi giderek önemli bir sorun hâline gelmekte.
[bctt tweet=”Web erişilebilirliği gazetecilik için neden önemli?” username=”newslabturkey”]
Gözlerimizi engellilerin ve yaşlıların web kullanım pratiklerine çevirdiğimizde, web erişilebilirliği (web accessibility) kavramı ile karşılaşıyoruz. Web erişilebilirliği, sanal ortamda engellilerin ve yaşlıların algılayabileceği, anlayabileceği, gezinebileceği ve etkili bir şekilde kullanabileceği içerikler oluşturulması olarak tanımlanabilir. Başka bir anlatımla, web erişilebilirliği yalnızca araca ya da teknolojiye sahip olmanın dijital uçurumu ortadan kaldırmadığını vurgulayarak içerik ve tasarımın da erişimi engelleyebileceğini ortaya koyan makro bir yaklaşımdır.
Bu yazıda öncelikle kavramın tarihsel kökeninden biraz söz etmek istiyorum. Web erişilebilirliği aslında “evrensel tasarım ilkeleri”nin sanal ortamdaki karşılığı. Bu ilkeleri özetle şöyle tanımlayabiliriz: Herkes için tasarım!
Evrensel tasarım ilk olarak mimarlıkta kullanılmış bir yaklaşım. Günümüzdeyse yaş, beceri ve durum farkı olmaksızın tüm ürünlerin pek çok kişi tarafından kullanılabilmesini olanaklı kılan bir tasarım yaklaşımı olarak tanımlanmakta. Çevre düzenlemelerinden mimari yapılara, kentsel tasarımdan bilgi teknolojilerine kadar değişen ölçekleri kapsamakta.
Sanal ortamda engelliler ve yaşlılar için ne tür düzenlemeler yapılabileceğine bakmadan önce engelliliğin tanımını geniş tutmamız gerektiğini hatırlatayım: Görme engelliler, işitsel engelliler, bazı organlarını kullanamayanlar, bedensel kısıtı bulunanlar ve bilişsel engele sahip olanlar gibi… Onları tanımak, ihtiyaçlarını doğru saptayabilmek adına çok önemli.
[bctt tweet=”Haberimize herkesin erişebilmesi için neler yapabiliriz?” username=”newslabturkey”]
Bir medya içerik üreticisinin Web Erişilebilirlik Girişimi’nin (Web Accessibility Initiative) yayınladığı Web İçeriği Erişilebilirlik Kılavuzu’ndan (Web Content Accessibility Guideline – WCAG) mutlaka haberi olmalı. Yeni ihtiyaçlara göre sık sık yenilenen bu kılavuzda görme, işitme, konuşma, algılama, dil, öğrenme, fiziksel ve nörolojik engelliler ile yaşlı bireylerin web içeriğine erişilebilirlikleri ile ilgili çeşitli ilkeler yer almakta.
Doğru tasarlanmış etkileşimli medya içeriği hazırladığımızda kullanıcılar haberlerimizi okur, izler ya da dinler; haberler arasında gezinebilir, arama yapabilir, tercihleri doğrultusunda haberleri filtreleyebilir ve karşılaştırabilirler. Haberimizin içeriği tamamlandığında herkesin erişebildiği bir tasarımı da olmalı. Aşağıda neler yapabileceğimizi özetleyen bazı bilgiler bulacaksınız.
Öncelikle, Web Accessibility Evaluation Tool’un arama butonuna sitemizin adını yazıp sitemizin kontrast ayarlarını kontrol edebiliriz. Örneğin mor bir zemine koyu mavi renkte yazı yazdığımızda okunması çok güç olacaktır. Ayrıca renk körlerini de hesaba katmak durumundayız. “Color universal design” bu konuda bize yardımcı olabilir. Benzer biçimde, sitemize haritalar eklediğimizde yalnızca renkli oklar ve işaretlerle anlatım yapmak yerine, mutlaka açıklayıcı yazılı ve işitsel içerikler de eklemeliyiz.
[bctt tweet=”Gazeteciler için kimi temel tasarım önerileri” username=”newslabturkey”]
Bu temel kontrolleri yaptıktan sonra, aşağıda sıralanan maddeleri de göz önünde bulundurduğumuzda haberimize isteyen herkes erişebilir. Friedman ve Breyen (2007, 208) mevcut web tasarım kılavuzlarında sıklıkla tekrarlanan tasarım önerilerinin bir listesini çıkarmışlar. Ben de diğer kaynaklardan elde ettiğim bilgilerle de harmanlayarak sizlere şöyle bir liste hazırladım:
- Metin ile birlikte resimler, işaretler ve semboller kullanın.
- Açık ve basit bir metin kullanın.
- Her sayfada uygun navigasyon araçları kullanın.
- Uygun konu ve bölüm başlıkları kullanın.
Başlıkların hiyerarşik bir şekilde ayarlanması, özellikle zihinsel engellilerin rahat kullanımı için önemli bir ayrıntı.
- Ekran okuyucu (screen reader) ile metin içi ses dosyaları destekleyen tasarımlar oluşturun. Alternatif metin etiketleri kullanın.
Görme engelliler için büyük önem taşıyan ekran okuyucu (screen reader) teknolojisi, web sitelerinin içeriğini seslendirmeye yaramakta. Metinden sese (text to speech) teknolojilerin, ilk olarak 1980’lerde kullanılmaya başladığı biliniyor. Unutmadan belirtelim ki bu teknolojiler kodları okumakta. Bu nedenle, sayfa içeriğini yerleştiren yazılımcıların görsel ögeleri doğru tanımlaması ve boş bırakmaması çok önemli. Görselleri tanımlarken, “Bir anne ve çocuk” yerine, “Oy vermek için annesiyle sırada bekleyen çocuk” gibi ayrıntılı anlatımlar yapılması gerekiyor. Çünkü Mississippi’de yapılan bir araştırmaya göre görme engelliler, görsellerin ayrıntılı bir biçimde açıklanmasının kendilerine daha tatmin edici bilgi verdiğini belirtmişler. Yine videolardaki sese dayalı önemli ayrıntıların, işitsel engelli insanlar düşünülerek yazılı olarak da tanımlanması gerekmekte.
- Büyük yazı puntolarını tercih edin (en az 12pt veya 14pt). İnternet sayfası üzerinde birden fazla yazı tipi kullanmayın.
- Düzenli ve basit bir ekran planı kullanın.
- Beyaz alanı koruyun: Geniş kenar boşlukları kullanın.
Okumayı kolaylaştırmak için beyaz alanların mutlaka bırakılması gerekiyor. Yeterli genişlikte boşluklar (margin ve padding) sayfadaki bilgiye daha kolay erişim için gerekli. Basit/temiz sayfalar ve uygun etiketler, sayfaların daha rahat anlaşılmasını sağlayabilir.
- Web sitesi özelleştirilebilir ve kontrol edilebilir olmalıdır. Şu özellikleri ayarlamaya yarayan ögelere kolayca erişilebilmelidir: yazı tipi boyutu (text zoom özelliği), navigasyon, kontrast ve ses.
- Her sayfada çıkış, ana sayfa, yardım, sonraki sayfa tuşlarını kullanın. Gezinme butonları açık, geniş ve tutarlı olmalıdır. Kaybolduğunda kullanıcıların yönlerini kolayca bulabilmelerine yardımcı olmak için ‘geri al’, ‘bir önceki menüye dön’ gibi navigasyon yöntemlerini kullanın.
- Arial, Verdana, Helvetica ve Tahoma gibi sans serif (serifsiz) yazı tipleri kullanın.
- Madde imi yerine numaralı listeleri kullanın.
- Kontrast için renk seçenekleri kullanın.
- Sağa yaslı metin kullanmayın.
- Küçük harf kullanın, TAMAMI BÜYÜK HARF kullanmayın.
- Bir kullanıcının eylemleri hakkında geri bildirim verin. Örneğin, doğru seçimleri onaylayın, kullanıcıları hatalara veya olası hatalara karşı uyarın.
- Görme engelli kişileri zorlayan kimlik doğrulama yöntemleri yerine alternatifler geliştirin.
Özetleyecek olursak, yeni iletişim teknolojileri maliyetsiz biçimde evrensel tasarıma uygun web içerikleri oluşturulmasına olanak sağlamasına karşın; internet ortamında birçok site ve mobil uygulama bu teknolojileri kullanmıyor. Medya içerikleri de gerek hız baskısı, gerekse alanda çalışan profesyonellerin ihmali nedeniyle dezavantajlı kişilerin enformasyona ulaşmasını imkânsız kılan erişilebilirlik engelleri ile tasarlanıyor.
Haberlerimize erişen engellilerin ve yaşlıların web deneyimlerini kolaylaştıracak unsurlara kafa yormak, kişiselleştirilebilir web siteleri tasarlamak doğru bilgilendirilmiş bir kamuoyunun oluşmasına katkı sağlamak için de son derece önemli.
Yararlanılan kaynaklar
Friedman, M. G. ve Bryen, D. N. (2007). Web Accessibility Design Recommendations for People with Cognitive Disabilities. Technology and Disability, 19, 205–212.
Web Accessibility Evaluation Tool: https://wave. webaim.org/
Web Accessibility Initiative (WAI): https://www. w3.org/WAI/
Web Content Accessibility Guidelines (WCAG): https://www.w3.org/WAI/standards-guidelines/wcag/
World Wide Web Consortium (W3C): https://www.w3.org/WAI/tips/ designing/
